Wiadomo, że szejk Nizami urodził się w 1141 roku w Ganji, jednym z centrów kulturalnych nie tylko Azerbejdżanu, ale także całego Wschodu tamtych czasów, i zmarł w Ganji w 1209 r. według ostatnich badań (do niedawna za datę śmierci był uważany rok 1203). Artystyczno-estetyczna i społeczno-filozoficzna treść i skala spuścizny poety po 68 latach jego życia nie mieszczą się w ramach ani 68 lat, ani nawet 880 lat, więc Nizami zawsze jest poetą nowoczesnym i współczesnym dla wszystkich epok.
W ciągu tych 880 lat wydawałoby się, że wszystko zostało już powiedziane o twórczości Nizamiego, napisano setki badań, wydawano książki, ale nawet dzisiaj badacze Nizamiego dokonują nowych odkryć, przedstawiają nowe idee, prowadzą debaty naukowo-teoretyczne. Stulecia mijają, zmieniają się epoki polityczne i społeczne, a za każdym razem dziedzictwo literackie Nizamiego wymaga coraz to nowszego teoretycznego i estetycznego podejścia.
Poeta nazywał miasto Ganja „krainą magów”, porównywał do starożytnego Babilonu, uważał się za „wykwalifikowanego maga” i przedstawiał swoją pracę jako „bogactwo Ganji”. Nawet gdy jego syn Muhammad zaczął pisać wiersze, poeta zwykł mu mawiać: „Nie szukaj w świecie wysokości ponad wierszem, gdyż poezja skończyła się wraz z Nizamim” i brzmiałoby trochę niezręcznie, gdyby powiedział to inny wielki artysta, ale słowa Nizamiego przyjmujemy bardzo naturalnie, ponieważ tutaj organiczna jedność między możliwościami talentu a uwagą artysty przeszła przez filtr wieków i jest zawsze aktualna.
XII wiek był okresem, kiedy kultura synkretyczna osiągnęła wysoki poziom artystyczny i estetyczny w Azerbejdżanie i ogólnie w świecie islamskim. Kultura synkretyczna, czyli „kultura islamska” tworzona wspólnie przez narody Bliskiego i Środkowego Wschodu, stworzyła podatny grunt dla rozwoju artystów, w tym wielkich poetów. Dodać należy, że zarówno Szirwanszachowie, jak i Eldegizi, którzy sprawowali władzę nad państwami powstałymi w Azerbejdżanie, dostrzegając wielką rolę sztuki i kultury w rozwoju narodu i państwa, zwracali na ten obszar szczególną uwagę. Jednocześnie Ganja znajdowała się na ważnym szlaku karawan, co sprzyjało nawiązaniu stosunków handlowych z różnymi krajami na całym świecie, a wszystko to, jak było wspomniane, tworzyło podatny grunt dla kształcenia wielkich artystów, tym niemniej, oczywiście, najważniejszą rolę odgrywał talent dany przez Boga.
Nizami przez całe życie mieszkał w mieście Ganja i tam studiował, ale jego niesamowita erudycja i przemyślenia nie mieściły się w możliwościach, jakie mogło dać tylko jedno miasto – nawet miasto o bardzo wysokiej kulturze, jakim była Ganja. Zdaniem wielu perskich, arabskich, pahlawickich i greckich badaczy, Nizami znał język grecki, posiadał bogatą wiedzę o dziełach nie tylko wielkich pisarzy i filozofów świata islamu, ale także o dziełach autorów europejskich, doskonale znał historię starożytnego świata – dziedzictwo Arystotelesa, Platona i Euklidesa było dla niego równie przejrzyste, jak dziedzictwo Al-Biruniego, Ibn Siny i Al-Farabiego, to tak, jakby prześwietlając ich, zastanawiał się nad istotą tego, co mówili ci wielcy myśliciele.
Na wstępie swoich poematów z pentalogii „Chamsa” Nizami pisał kasydy skierowane do Boga, Proroka, Władcy i Człowieka, a te właśnie adresy w pełni odsłaniają treść jego światopoglądu, myśli filozoficznej i czysto ludzkiej. Poeta był dobrze zorientowany w Koranie, głęboko opanował filozoficzną treść hadisów Proroka, a stosunek Nizami do czynów Władcy, ludzkiej moralności i duchowości opierał się na najwyższych wartościach życia, znaczeniu i treści wszechświata w całości.
W „Chamsie” możemy czasem znaleźć znajome wątki i epizody ze słynnych orientalnych zabytków pisanych, takich jak „Tysiąc i jedna noc”, „Siyasetname”, „Gabusname”, z dzieła „Shahname” wielkiego perskiego poety Firdovsiego, które jednak nigdy się nie powtarzają, nawet z punktu widzenia dzisiejszego kontekstu; dla porównania są całkowicie oryginalne i niepowtarzalne tak samo jak Hamlet, Otello, Romeo i Julia, które Szekspir pisał, korzystając z noweli renesansowych. Dlatego w swoim interesującym i cennym dziele pt. „Nizami i Firdovsi” orientalista Jewgienij Eduardowicz Bertels porównuje te dwie wielkie postacie literackie i dochodzi do bardzo prostego wniosku: „Nizami to Nizami, Firdovsi to Firdovsi”.
To, jak talent poety Nizami podniósł lokalną arabską legendę „Leyli i Majnun” do wyższego poziomu ludzkiego, a jednocześnie ma to chyba znaczenie z punktu widzenia tego, że droga do ludzkości wiedzie przez naród. Profesor Agatangel Krimsky, nawiązując do Mohammada Awfi – poety tamtych czasów – uważa zarówno Leyli jak i Medżnuna z poematu „Leyli i Medżnun” za romantycznych bohaterów azerbejdżańskich, a nie arabskich.
Nie da się jednoznacznie sklasyfikować artystyczno-naukowo-estetycznej twórczości Nizami. Kim jest Nizami? Romantykiem? Tak, jest romantykiem. Realistą? Tak, jest realistą. Utopistą? Tak, jest utopistą. Czy jest poetą lirycznym czy epickim? Jako autor najsubtelniejszych form krótkich, oczywiście jest wielkim lirykiem i jako autor rymowanych powieści epickich jest, niewątpliwie, wspaniałym epickim poetą. Tak jak skala twórczości Nizamiego nie uznaje granic narodowych i geograficznych, tak samo nie mieści się w ramach klasyfikacji teoretycznych. Jeden z najlepszych badaczy prac poety w Europie, słynny naukowiec Erich Fromm pisze: „Nizami jest filozofem, gdy mówi o społeczeństwie i psychologiem, gdy mówi o człowieku”. Ideę E. Fromma można znacznie poszerzyć: Nizami jest artystą, gdy opisuje przyrodę, krytykiem sztuki, gdy mówi o muzyce, a uzdrowicielem, gdy mówi o naturze itd.
Genetyczna autoekspresja turkijska stanowi artystyczno-estetyczny aspekt twórczości poety, dlatego jego miłość do kipczackiej dziewczyny Afag była w istocie wyrazem miłości do całego świata turkijskiego. Jednak twórczość Nizamiego, podobnie jak twórczość Homera i Firdovsiego, Dantego, Cervantesa, Szekspira, Goethego czy Tołstoja, nie mieści się w granicach narodowych, ponieważ ci geniusze, oczywiście, należą nie tylko do swojego ludu, lecz do całej ludzkości.
Ciągła artystyczna i estetyczna podróż poety Nizamiego na twórczej drodze, przez którą przeszła cała poezja wschodnia po XII wieku, jest oczywista. Rosyjski orientalista Bertels pisze, że Nizami otworzył nową kartę w historii literatury. Albo wystarczy spojrzeć na badania innego wybitnego orientalisty, profesora Krimskiego, aby zobaczyć, jak bardzo europejska opinia publiczna ceniła przez wieki twórczość Nizamiego.
Goethe pisze: „Nizami jest osobą o dużej inspiracji twórczej”, definiując genialny umysł poety następująco: „Uczucie ludzkiej miłości jest opisane w dziełach Nizamiego w sposób genialny”. Myślę, że jeśli poeta, w ogóle, artysta jest w stanie opisać „miłość człowieka w sposób genialny”, to nie sposób wyżej ocenić jego kreatywności i talentu.
Opinia Goethego w jego słynnym zbiorze „Dywan Zachodu i Wschodu” o cechach twórczości dwóch geniuszy wschodnich jest również bardzo istotna i cenna: „Gdy Firdovsi opierał się na wszystkie heroiczne legendy, bardzo natchniony poeta Nizami zaś, wybrał jako materiał do swoich dzieł najdelikatniejsze linie najdelikatniejszych związków miłosnych”.
Symptomatycznym wydarzeniem jest również to, że, mówiąc o Nizamim, Goethe zwraca uwagę na historię i geografię Azerbejdżanu i używa sformułowania „Azerbejdżan”. Warto przypomnieć, że sam Goethe pisał swoje dzieła inspirowany poezją Nizamiego.
W tym miejscu warto zacytować słowa Louisa Aragona, znanego przedstawiciela literatury francuskiej XX wieku, które wypowiedział w 1955 r.: “Tak samo jak XII wiek w naszej Francji, mówiąc słowami Gustave Cohena, jest złotym wiekiem literatury średniowiecznej, tak samo XII wiek w Azerbejdżanie jest okresem, kiedy powstało tak wiele dzieł sztuki, że obecnie stanowią one podstawę kwitnącej literatury azerbejdżańskiej”. Informacyjnie dodam, że Gustave Cohen był profesorem Uniwersytetu w Sorbonie, a jego poglądy, jako wpływowego mediewisty w Europie, było wysoko cenione.
Pół wieku przed L. Aragonem – w 1902 r. jego rodak, orientalista L. Bouat pisał: „W XI-XII ww. większość poetów pochodzenia turkijskiego pisała po persku – Chagani i Nizami to najwięksi turkijscy poeci, którzy tworzyli swoje utwory w języku perskim”.
Wśród myślicieli, badających twórczość Nizamiego, można wymienić m.in.: Y. Hammer-Purgstala, Wilhelm Baxtera, Burgela, P. Horna, Rittera, Rudolfa Helpkego, Bartholda, Kraczkowskiego, Makowelsskiego, Ahmeda Atesza, Jana Ripka, Ali Nihat Tarlana, Shibliego Nemaniego, Said aNafisiego, Vahida Dasta.
Jednocześnie warto wspomnieć o imionach takich badaczy jak Hamid Arasly, Mammad Dżafar Dżafarow, Alaszraf Alizade, Mikayil Rafili, Mirzaga Guluzade, Akbar Agajew, Mubariz Alizade, Rustam Alijew, Gazanfar Alijew, Azade Rustamowa, Hasan Gulijew, Gasym Dżahani, którzy poświęcili swoje życie badaniom twórczości Nizamiego i ogólnie literaturyazerbejdżańskiej, a także takich naukowców jak Abdulla Szaig, który po raz pierwszy w całości przetłumaczył dzieła poety Nizamiego na język azerbejdżański Samad Vurgun, Suleyman Rustam, Rasul Rza, Mammad Rahim, oraz Mikajyl Rzaguluzade.
Badania i promowanie twórczości Nizamiego to nie tylko wydarzenie literackie, ale także kwestia narodowa i społeczna. Z tego punktu widzenia monografia „Azerbejdżański poeta Nizami”, wydana przez M.A Rasulzade w Turcji w 1951 r., odegrała ważną rolę w uznaniu w Turcji poety Nizamiego jako narodowego poety azerbejdzańskiego.
Twórczość Nizamiego była tak popularna od wczesnego średniowiecza, że, dzieła poety, a przede wszystkim poematy z pentalogii „Chamsa”, a także limeryki i wiersze, były kopiowane, odwzorowywane i rozpowszechniane w różnych krajach świata, a w czasach, kiedy drukowane książki jeszcze nie istniały, czytelnicy poety nie rozpoznawali granic imperiów i królestw. Dlatego właśnie dziś, rzadkie rękopisy spuścizny Nizamiego, oprócz Baku, przechowywane są w Stambule, Londynie, Teheranie, Paryżu, Kairze, Petersburgu, Berlinie i Taszkencie oraz innych miastach w różnych krajach świata. Przedstawicielami szkoły literackiej Nizamiego byli nie tylko azerbejdżańscy poeci, ale także wybitni artyści wielu narodów, m.in perskich, tureckich, indyjskich, uzbeckich, kurdyjskich, kazachskich i innych, którzy byli dumni z takiego dziedzictwa i przynależności artystycznej.
Badania filologów, orientalistów i historyków świadczą o tym, że wielcy artyści, tacy jak Jami, Dahlavi, Navai, Maragayi, Hatifi, Behiszti i inni tworzyli swoją pentalogię inspirowaną pentalogią „Chamsa” poety Nizamiego. Obok poetów azerbejdżańskich, takich jak Arif Ardabili, Hagigi, Aggoyunlu Zamiri, Nakam, wybitni poeci perscy, tacy jak Hilali, Nami, Vahsi Kirmani, Vusal Shirazi, Abdi bey Szirazi, Ruhul Amin oraz przedstawiciele literatury uzbeckiej, tacy jak Kharezmianhey Pole i Khare, a także przedstawiciel turkmeńskiej literatury Andalib napisali prace poświecone twórczości Nizamiego.
Wielki uzbecki poeta Aliszer Navoi pisał o Nizamim: „ Sztuka tworzona przez Nizamiego jest tak wspaniała i potężna, że do jej mierzenia potrzeba wagi tak dużej jak niebiosa i jednostki miary tak wielkiej jak ziemia”.
Bez względu na to, jak oryginalne i wyjątkowe jest „Leyli i Medżnun” napisane w języku azerbejdżańskim przez Fuzuli, jako wytwór wielkiego geniusza poetyckiego, faktem jest, że pierwowzór wszystkich poetyckich „Leyli i Medżnunów” stworzył właśnie Nizami. Pisząc tę starożytną arabską legendę, Nizami podniósł ją do poziomu wszechświata, jednocześnie przekształcając tę legendę w odwieczny temat klasycznej poezji wschodniej.
Nawet utopia poety Nizamiego, wraz z bogactwem artystycznej i filozoficznej wyobraźni, ale także pod względem ekspresji odwagi artysty, jest jedną z najistotniejszych kart w historii sztuki i dziedzictwie kulturowym Azerbejdżanu.
Przypomina mi się tu przyjemny metodologicznie pomysł słynnego rosyjskiego poety i tłumacza XX wieku Pawła Antokolskiego. Rysując paralele ze starożytną utopią, w szczególności z Platonem i renesansowymi utopistami Tomaszem More i Tomaszem Campanellą, pisze, że utopia Nizamiego była jedyną społeczną utopią zrodzoną w ciemnościach średniowiecza.
Twórczość Nizamiego odegrała wyjątkową rolę nie tylko w rozwoju azerbejdżańskiej literatury i wzorców kulturowych, ale też w rozwoju muzyki, teatru i kina, sztuk pięknych, tkania dywanów i rzeźby. Przypomnijmy sobie dwie nieśmiertelne powieści Uzejira Hadżibejowa czy „Siedem piękności” – jedno z arcydzieł baletu światowego XX wieku, czy poemat symfoniczny „Leyli i Medżnun”, chór liryczny „Jesień” autorstwa Gary Garajewa, wybrzmiewającą na całym świecie symfonię Fikreta Amirowa „Ku pamięci Nizamiego” albo balet „Nizami” napisany przez Amirowa w późniejszym czasie, „Chosrow i Szirin” autorstwa Niyaziego, opery „Nizami” Afrasijaba Badalbejli’ego oraz dzieła wielu innych kompozytorów azerbejdżańskich.
Począwszy od średniowiecznych miniatur, kończąc na dziełach naszych współczesnych artystów i rzeźbiarzy, osobowość Nizamiego i motywy tworzone przez poetę były jednym z silnych bodźców w przekształcaniu sztuk pięknych i rzeźby w narodowy czynnik kultury Azerbejdżanu. Dziś pomnik Nizamiego wzniesiony w centrum Baku stanowi, wraz z Wieżą Dziewiczą i platformami wiertniczymi, jeden z symboli tego miasta,.
Jeśli dziś w Rzymie – jednym z kulturalnych centrów Europy – na piedestale wznosi się wspaniały pomnik poety Nizamiego z napisem „Wielki azerbejdżański poeta Nizami Ganjavi”, to jest to promowanie nie tylko twórczości Nizamiego, ale także jego ojczyzny – niepodległego Azerbejdżanu. Jeżeli istnieje Centrum Nizamiego na Uniwersytecie Oksfordzkim (które liczy tyle samo lat, co Nizami), a kieruje nim azerbejdżański krytyk literacki Nargiz Paszajewa, to oznacza to promowanie wraz z Nizamim Azerbejdżanu oraz azerbejdżańskiej edukacji i nauki.
Nizami i Azerbejdżan – te dwie koncepcje stały się dziś koncepcją planetarną.
Chciałbym podsumować powyższe przypomnieniem faktu, który uważam za znaczący i symboliczny: gdy pojechałem do Ganji z okazji 870. rocznicy urodzin Nizamiego, brałem udział w posadzeniu 50 tys. drzew na terenie otaczającym mauzoleum poety. Te 50 tys. sadzonek dzisiaj wyrosło, stało się młodymi, zdrowymi drzewami, a to ma swoje znaczenie i symbolikę, gdyż Nizami nie tylko żyje duchowo, lecz po 880 latach nadal istnieje w świecie fizycznie. Jest wraz z nami, kwitnie fizycznie i wydaje owoce.