Przeciętny, a zatem dość bierny odbiorca treści produkowanych przez rosyjskie środki masowego przekazu w gruncie rzeczy nie zdaje sobie sprawy, jak się sprawy mają z propozycją podwyższeniem wieku emerytalnego (mężczyźni do 65, kobiety do 60) i podniesieniem VAT o 2 proc. Z prostej dość przyczyny – państwowe, najbardziej rozpowszechnione media mówią o tym mało, na dodatek posługując się specyficznym językiem. Tymczasem sprawa ta może określić charakter i kierunki rozwoju Rosji w najbliższym okresie, a nastroje społeczne buzujące wokół reformy emerytalnej mogą niedługo stać się katalizatorem wielu ważnych procesów.
Zacznijmy od parlamentu rosyjskiego – Dumy. Proponowany przez rząd projekt został poparty przez klub parlamentarny mający większość – Jedną Rosję. Wszystkie partie opozycyjne głosowały jednomyślnie przeciw. Podczas głosowania obowiązywała dyscyplina partyjna. Część – nieduża – deputowanych Jednej Rosji, którzy wiedzieli, jakie są nastroje ich wyborców, co do tego pomysłu zastosowała unik tyleż skuteczny, co tchórzliwy: nie przyszli, zazwyczaj uciekając na zwolnienie lekarskie. Jakież było zdumienie obserwatorów, gdy okazało się, że jedyną deputowaną z prokremlowskiej Jednej Rosji, która jawnie zagłosowała przeciw, była Natalia Pokłonska.
Celebrytka i nonkonformistka
Pokłonska to człowiek z ciekawą historią. Po przyłączeniu Krymu zgłosiła się na stanowisko prokuratora generalnego Krymu. Nie dlatego, że stało za nią doświadczenie. To bardzo młoda osoba, w 2014 roku miała 34 lata. Być może uznała, że to jej obowiązek, może miała nadzieję na wielka karierę, teraz to nieistotne. W każdym razie jako prokurator realizowała oczywiście wszelkie projekty zgodne z linią Kremla i rosyjskojęzycznej większości mieszkańców Krymu. Pozostawiając na boku oceny jej motywacji, pamiętać trzeba, że w owym czasie to stanowisko było dość „gorące” i w dosłownym sensie tego słowa wymagało odwagi.
W ciągu niedługiego czasu Pokłonska stała się celebrytką, ale nie wykorzystała swojej sławy, by chadzać w świetle reflektorów. Została deputowaną do rosyjskiej Dumy i tam objęła stanowisko przewodniczącej komisji do spraw zbadania wiarygodności oświadczeń majątkowych przedstawionych, zgodnie z obowiązującym prawem, do publicznej wiadomości przez deputowanych. Jest też zastępczynią przewodniczącego komisji Dumy do spraw bezpieczeństwa i przeciwdziałania korupcji. Te stanowiska nawet nie tyle ważne, ile dające człowiekowi je piastującemu dużą władzę.
Pokłonska to nie bohaterka z lewicowej bajki. Ultrareligijna konserwatystka, miłośniczka monarchii, wsławiła się swoja bezpardonową walką z filmem „Matylda” o romansie cara Mikołaja II z polską tancerką i kobietą dość swobodnych obyczajów, Matyldą Krzesińską. Pokłonska uznała, że pokazanie takich bezeceństw z życia prawosławnego świętego (a Mikołaj II i jego rodzina zostali zaliczeni w poczet świętych) to świętokradztwo i obraza religii. Zrobiła co w jej mocy, by filmu zakazać, co dodało mu oczywiście tylko widzów. Ale jej upór i cenzorskie zapędy, wprawdzie w granicach prawa, nie dodały Pokłonskiej uroku.
I nagle, podczas głosowania w sprawie emerytur, jako jedyna podniosła rękę w sprzeciwie. To zrobiło wrażenie. Tym bardziej, że jej koledzy z partii rozpoczęli na nią po prostu zwykłą, obrzydliwą nagonkę, z żądaniami zdania mandatu, ukarania dyscyplinarnego, a może i karnego. Słowem, w ruch poszły wszelkie działania mające charakter szczucia na kogoś, kto śmiał się wyłamać, pokazując swoim kolegom, że można głosować zgodnie z własnym sumieniem, kiedy przychodzi do spraw ważnych. Koledzy jej tego nie przebaczą – jesienią odbędzie się zebranie klubu parlamentarnego, który postanowi, co z dysydentką zrobić. Takich rzeczy się raczej nie przebacza. Co oczywiście, w przypadku jakichś drastycznych kar, skompromituje do reszty cała ta partyjną frakcję w oczach opinii społecznej.
To jednak nie zmienia fakt, że postawa Pokłonskiej stała się czynnikiem, który sprowokował dyskusję o roli parlamentu i partii Jedna Rosja w życiu kraju. A wnioski z niej wynikające nie były dla rosyjskiej władzy wesołe – parlament rosyjski stracił nawet ten nikły szacunek, jakim cieszył się jeszcze niedawno. Gdyby na jego miejsce wkroczyła niechęć, a nawet nienawiść, to jeszcze pół biedy. Zawsze to jakaś forma aktywności. Nie, Duma jest Rosjanom obojętna. 78 proc. pytanych nie zna nazwiska posła ze swojego kręgu. 45 proc. uważa, że obecna Duma nie różni się niczym od poprzedniej. Jeśli 61 proc uważa parlament za instytucję potrzebną, to już 30 proc. twierdzi, że nie jest on potrzebny (wzrost o 6 proc.). 68 proc. nie interesuje się działalnością parlamentu, zainteresowanych jest tylko 28 proc. Wszystko to razem daje obraz Dumy jako struktury, co do której Rosjanie nie mają ani złudzeń, ani oczekiwań. A głosowanie za zwiększeniem wieku emerytalnego te wskaźniki może jeszcze dramatycznie pogorszyć.
Zaś klub parlamentarny, jak i cała partia Jedna Rosja mogą zjechać znacznie w oczach opinii publicznej. To wyjdzie na najbliższych wyborach i może być dla władzy dużym problemem.
Dziarscy staruszkowie
Bardzo ciekawe są obserwacje rosyjskich oficjalnych mediów i ich reakcje na powszechne niezadowolenie społeczeństwa.
We wszystkich kanałach, jak już zaroiło się od krzepkich staruszek i żwawych staruszków, którzy do kamer opowiadają, że nawet nie myślą o tym, by iść na emeryturę, bo nie wyobrażają sobie życia bez pracy, jakże przyjemnej i wcale niemęczącej. Lekarze wykładają o pożytkach płynących z aktywności do późnej starości. Czołowi dziennikarze robili nadzwyczaj łagodne, bez jednego trudnego pytania, wywiady z urzędnikami państwowymi, wyjaśniającymi na czym polegać ma reforma.
Z języka mediów zniknęło całkowicie pojęcie „podwyższenia wieku emerytalnego”, pojawiły się sformułowania „zmiany w prawie emerytalnym”. Mówiono też o „zmianie parametrów systemu emerytalnego”. Jeśli wspominano o protestach społecznych, to z komentarzem, że „Rosjanie nie są na razie gotowi do emerytalnej reformy”. Wszystko to naraz oczywiście zostało przez obywateli dostrzeżone bez najmniejszego trudu i wyśmiane na wszelkie możliwe sposoby. Za śmiechem idzie też wyraźne rozdrażnienie i gniew. Adresat jest, zgodnie z rosyjską tradycją i stosunkiem do władzy nie Putin, który rozsądnie trzyma się z boku tego sporu, ale rząd Dmitrija Miedwiediewa, traktowany jako reprezentant i obrońca oligarchicznych kręgów władzy. Internet pełen jest dowcipów, karykatur, ale i poważnych analiz, co z tego może wyniknąć. Wnioski z nich wypływające powinny już dawno zapalić czerwone światełko ostrzegawcze w rządzie rosyjskim.
Spostrzeżenie niejako na marginesie: polskie media piszą o tym konflikcie mało bądź wcale. Są bowiem w idiotycznej sytuacji: z jednej strony chętnie wzięłyby udział w nagonce na obecną rosyjską władzę, a przede wszystkim na Putina. Z drugiej – polskie neoliberalne media głównego nurtu nie mogą przecież otwarcie popierać Rosjan protestujących przeciwko wydłużeniu wieku emerytalnego, skoro całkiem niedawno ze wszystkich sił popierały taką samą polską reformę, a wszystkich, którzy występowali przeciw, krytykowano jako niedokształconych prymitywów, nie rozumiejących, że to absolutna konieczność.
Putin
Wszyscy wciąż czekają w napięciu, jakie stanowisko w tym sporze zajmie Władimir Putin. Owszem, kiedy domagano się na pierwszej fali niezadowolenia dymisji Miedwiediewa, rosyjski prezydent demonstracyjnie zaczął pokazywać się w mediach z premierem, pokazując, że jest odporny na naciski, a lojalność wobec współpracowników i przyjaciół jest wysoko na liście jego priorytetów. Jednak prędzej czy później będzie musiał zając jakieś stanowisko. Znakomita większość obserwatorów jest zdania, że rosyjski przywódca wystąpi jako czynnik łagodzący napięcie społeczne, proponując bardzo łagodny wariant przedłużenia wieku emerytalnego: może o rok albo dwa.
Są jednak i tacy poważni politolodzy, którzy oczekują, że Putin zdymisjonuje rząd Miedwiediewa, ponieważ nie ma innego wyjścia. Niechęć, a nawet nienawiść ludzi do oligarchii, jednoznacznie kojarzonej z rządem, osiągnęła taki poziom, że nie da się jej załagodzić. Mało tego, autorzy takich koncepcji są przekonani, że reforma jest pułapką, jaką neoliberalne kręgi władzy zastawiły na Putina wierząc, że jeśli ją poprze, straci zaufanie ludzi i droga do zmiany władzy będzie otwarta. W myśl tych koncepcji, dymisja rządu Miedwiediewa będzie tylko pierwszym krokiem, po którym muszą nastąpić kolejne: bezpardonowa rozprawa z oligarchami, przynajmniej z tymi, których lojalność wobec zachodnich neoliberałów przeważa nad lojalnością wobec Rosji i jej obywateli.
Pod pojęciem rozprawy należy rozumieć nacjonalizację ich majątków, co do złodziejskiego pochodzenia których nikt w Rosji nie najmniejszych wątpliwości. Jednak oczekuje się, że byłaby to wojna między, nieco upraszczając, Putinem a oligarchami, na pełną skalę. Tych, którzy się nie podporządkują, należy, jak uważają autorzy tych koncepcji, po prostu aresztować i po krótkich procesach wysłać tam, gdzie ich miejsce od dawna – do kolonii karnych i więzień. I dopiero wtedy, po czystce oligarchów i ich zwolenników, Putin stanąłby na czele rosyjskiego społeczeństwa, które przystąpi do budowy Rosji sprawiedliwej i prospołecznej.
Niezależnie od prawdopodobieństwa poszczególnych scenariuszy, nie ulega wątpliwości, z jakiej gleby wyrastają. To nastrój społecznej nienawiści wobec oligarchów i neoliberalnych koncepcji, które formułują od lat jelcynowskiej smuty. I nawet jeśli oczekiwania na coś w rodzaju wielkiej rozprawy z przeciwnikami Putina są przesadzone, to napięcie społeczne jest faktem, którego władza nie może zignorować.