Jeżeli Donald Trump jest parodią atlantyckiego męża stanu, to Jair Bolsonaro jest parodią drugiego stopnia: parodią parodii, parodią Donalda Trumpa. Republikanin Trump, przy okazji koronawirusowych restrykcji, podburzał swoich zwolenników przeciwko władzom stanów rządzonych przez Demokratów, gdzie takie restrykcje zaprowadzono. Bolsonaro na demonstracji 19 kwietnia wyrażał tęsknotę za wojskowym zamachem stanu – przeciwko własnemu rządowi. Czyżby Bolsonaro wzywał wojsko, by obaliło jego samego? Na szczytach brazylijskiej polityki groza miesza się z farsą.
Wraz ze zgromadzonymi, Bolsonaro wyrażał swoją tęsknotę za nowym AI-5, czyli Aktem Instytucjonalnym nr 5, piątym, najbardziej brzemiennym w skutki z siedmiu dekretów ogłoszonych przez wojskową dyktaturę po zamachu stanu w 1964. AI-5 został ogłoszony w 1968, skonsolidował i spotęgował brutalną naturę reżimu. Wtedy dopiero zaczęły się największe pogwałcenia praw człowieka.
Jak przy wielu innych okazjach, Bolsonaro, otoczony przez tłum gęsto ściśniętych „bolsominions” (zgryźliwy zbiorowy przydomek fanatyków prezydenta), ignorujących epidemiczne zalecenia fizycznego dystansu, kaszlał prosto na nich, wszędzie wokół, nie zasłaniając się nawet dłonią, nie mówiąc o łokciu. Nie tak dawno jednemu z synów Bolsonaro wymsknęło się do mediów (amerykańskich), że jego ojciec przebadał się na obecność koronawirusa i wynik był pozytywny. Pałac prezydencki w Brasilii zaraz ogłosił, że Bolsonaro poddał się drugiemu badaniu i tym razem wynik był definitywnie negatywny. Pałac odmówił jednak publikacji tego wyniku, a prośby lekarzy, by poddał się dobrowolnej kwarantannie, Bolsonaro ignoruje. Gdy piszę te słowa, centroprawicowy, wydawany w São Paulo dziennik „Estadão” usiłuje wyniki tego testu uzyskać drogą sądową.
Wszyscy wrogowie prezydenta
Czy Jair Bolsonaro, prezydent piątego najludniejszego państwa świata, największego państwa w Ameryce Południowej, traci po prostu resztki zmysłów? Niektórzy Brazylijczycy spekulują, że gra już tylko o to, by uratować reszki swojego wizerunku – że gdyby go odsunięto od władzy, to będzie mógł utrzymywać, że to nie była niekompetencja tylko „nie dali mu rządzić”. Ale możliwe, że takie interpretacje to próby przypisania sensu jego coraz bardziej niezrozumiałemu zachowaniu.
Jeżeli Bolsonaro panikuje i miota się jak kurczak bez głowy, to być może dlatego, że jest coraz bardziej osamotniony. Na początku kwietnia zasłużony argentyński dziennikarz Horacio Verbitsky ujawnił w argentyńskim radio El Destape, że najwyższe kręgi władzy w Buenos Aires otrzymały już po cichu komunikaty z Brasilii, że Bolsonaro nie ma już żadnej realnej władzy, że prawdziwe decyzje podejmuje „pełniący faktyczne obowiązki prezydenta” generał Walter Braga Netto i to z nim należy wszystkie sprawy międzynarodowe konsultować. W Brasilii nikt jednak nie powiedział tego na głos, bo brazylijska konstytucja nie przewiduje przecież niczego takiego jak „pełniący obowiązki prezydenta” generał.
Wybitny brazylijski politolog Emir Sader, autor znanej i w Polsce książki „Kret rewolucji”, zwrócił uwagę – również w mediach argentyńskich, na łamach pisma „Pagina 12” – na znaczenie gwałtownego zwrotu wszystkich dominujących mediów przeciwko Bolsonaro. W Brazylii nie ma mediów publicznych w europejskim znaczeniu tego słowa. Wielkie media w Brazylii zawsze były i nadal są prywatne, oligarchiczne.W obliczu kryzysu koronawirusowego wszystkie one, jednogłośnie i w bezlitosny sposób krytykują prezydenta Bolsonaro. Sader utrzymuje, że taki obrót spraw w brazylijskiej polityce zwiastuje rychły upadek władzy, może nawet jakiś zamach stanu. Podobne antyrządowe unisono oligarchicznych środków masowego przekazu zwiastowało w ciągu minionego stulecia tylko kilka wydarzeń – od samobójstwa prezydenta Getúlio Vargasa w 1954, po impeachment presidenty Dilmy Rousseff w 2016. To ostatnie wydarzenie paradoksalnie było częścią pełzającego zamachu stanu, który ostatecznie przecież doprowadził Bolsonaro do władzy.
Koronawirus w Brazylii
Bolsonaro jest największym współczesnym „denialistą koronawirusowym”. Jego administracja nie prowadzi na poziomie federalnym żadnej spójnej polityki stawiania czoła zagrożeniu. Brazylia jest już w liczbach bezwzględnych najbardziej dotkniętym koronawirusem SARS-CoV-2 państwem Ameryki Łacińskiej, do tego jednym z krajów, w których koronawirus rozprzestrzenia się najszybciej na świecie. Kraj przekroczył już próg siedmiu tysięcy ofiar śmiertelnych, dawno prześcigając Chiny. Pomimo to nie ma nawet żadnych ograniczeń ruchu międzynarodowego czy badania lub monitorowania osób podróżujących z najbardziej zainfekowanych miejsc, co wywołuje przerażenie w innych państwach kontynentu – Brazylia graniczy prawie ze wszystkimi. Bolsonaro mówi o wirusie, że to „tylko mała grypka” (só um gripezinha), a kiedy dziennikarze zwracają mu uwagę, ilu ludzi już umiera, odpowiada: „I co z tego?”
Najpopularniejszy polityk XXI wieku, były prezydent Lula da Silva, ostrzegał, że ta nonszalancja grozi katastrofą. Miażdżąca większość ponad dwustumilionowej populacji Brazylii żyje w miastach, i to miastach często bardzo dużych, gęsto zaludnionych. Siedemnaście miast Brazylii ma ponad milion mieszkańców. Dwie największe aglomeracje kraju (São Paulo i Rio de Janeiro) mają łącznie 34 miliony mieszkańców, więcej niż średni kraj w Europie. 11 milionów Brazylijczyków mieszka w bardzo przeludnionych lokalach – cztery lub więcej osób na jedno pomieszczenie. Ponad 30 milionów nie ma w domu bieżącej wody. Jak w takich warunkach utrzymywać dystans i podwyższone standardy higieny? Neoliberalne deformy Jaira Bolsonaro i jego poprzednika, Michela Temera (bezwarunkowe zamrożenie wydatków publicznych i skasowanie programu Mais Medicos, Więcej Lekarzy) całkowicie cofnęły postęp w zakresie ochrony zdrowia dokonany na przestrzeni czterech administracji Partii Pracowników (Partido dos Trabalhadores, PT), Luli i Dilmy Rousseff. W takich warunkach katastrofa jest tylko kwestią czasu.
Bolsonaro nie tylko nie prowadzi żadnej aktywnej polityki walki z epidemią, ale w połowie kwietnia zdymisjonował ministra zdrowia Luiza Henrique Mandettę, który opowiadał się za zaprowadzeniem w Brazylii środków rekomendowanych przez Światową Organizację Zdrowia. Mandetta zbyt często podważał słowa prezydenta i rósł powoli na polityczną gwiazdę tej administracji, odbierając punkty prezydentowi.
Bolsonaro niestrudzenie podważa i sabotuje działania podejmowane przez gubernatorów poszczególnych stanów i burmistrzów miast, którzy w kwestii epidemii wkroczyli z administracją federalną na ścieżkę nieposłuszeństwa. Nie tylko w stanach i miastach rządzonych przez opozycję, choć dziewięć stanów tradycyjnie lewicowego regionu Nordeste (Północny Wschód, część Brazylii, w której Bolsonaro uzyskał w 2018 mniej głosów niż kandydat PT Fernando Haddad) zawiązało największy nieformalny sojusz w tej sprawie. Jeden z tych stanów, najbiedniejsze w kraju Maranhão, rządzone przez komunistycznego gubernatora, niczym w stanie wojny, szmuglowało respiratory z Chin w tajnej operacji z pośrednictwem Etiopii, żeby uniknąć zarówno obstrukcji ze strony administracji Bolsonaro, jak i przechwycenia przez Amerykanów, którzy na przestrzeni ostatnich tygodni zabezpieczali sobie dostawy krytycznego także za pomocą aktów międzynarodowego piractwa.
Sędzia Moro
O tym, że dni Bolsonaro mogą być policzone, świadczy choćby to, że odwrócił się od niego Sérgio Moro, cyniczny, amoralny sędzia z Kurytyby, który zdobył sławę jako głowa „antykorupcyjnej” operacji Lava Jato, która doprowadziła do odsunięcia Dilmy Rousseff od władzy. W dalszej części afery, tuż przed wyborami 2018 roku Moro uniemożliwił Luli kandydowanie w wyborach, wsadzając go do więzienia pod dość sfingowanymi zarzutami. Bez tego Bolsonaro nigdy nie wygrałby wyborów, za co odwdzięczył się potem sędziemu Moro teką ministra sprawiedliwości. Moro był prawdziwym gwiazdorem administracji Bolsonaro, udzielając jej kapitału symbolicznego, jaki zgromadził kreując się na „pogromcę korupcji”, a jako ten, który zniszczył Lulę i Rousseff, pomagał konsolidować elektorat „antipetista” (od anty-PT).
Jednak 24 kwietnia Moro podał się do dymisji, jako powód przedstawiając mieszanie się Bolsonaro w funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, a bardziej konkretnie – niespodziewane odwołanie przez prezydenta, bez przedstawienia przyczyn, dyrektora policji federalnej Maurício Valeixo. Wygląda na to, że Bolsonaro ingerował w śledztwa w sprawach, w które zamieszani są jego synowie, a być może i on sam. Od kampanii rozpowszechniania fałszywych wiadomości wymierzonej w sędziów sądu najwyższego po kontakty z brutalnymi organizacjami przestępczymi Rio de Janeiro – w tym w powiązaniu z morderstwem lewicowej działaczki z faveli, czarnej lesbijki Marielle Franco.
Kolejny brazylijski impeachment?
Wkrótce potem prokurator generalny Augusto Aras, na podstawie skarg Moro, wniósł do Sądu Najwyższego o otwarcie dochodzenia w sprawie możliwych przestępstw popełnionych przez urzędującego prezydenta, otwierając drogę do jego potencjalnego impeachmentu. Sędzia Celso de Mello zatwierdził dochodzenie. Atmosfery szekspirowskiej tragedii lub ponurej baśni o upadającym złym władcy dopełnia inwazja szczurów na jego rezydencję w Brasilii. Podobno niemal biegają między nogami kierujących się do Pałacu Planalto dziennikarzy.
Gdyby rzeczywiście doszło do impeachmentu, czas ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju wypadków, bo brazylijska konstytucja przewiduje inny scenariusz przed a inny po upływie połowy czteroletniej prezydenckiej kadencji. W pierwszym przypadku – przedterminowe wybory, w drugim – przejęcie urzędu do końca kadencji przez wiceprezydenta. Obecnie jest nim generał Hamilton Mourão.
Jak to się stało, że akurat pandemia i towarzyszące jej wstrząsy zachwiały pozycją najdziwniejszego prezydenta w brazylijskiej historii? Rządząca krajem oligarchia nie ma wszak we krwi szczególnej troski o dobrostan najbiedniejszych (i najbardziej narażonych na skutki epidemii) sektorów brazylijskiego społeczeństwa. Nie tak znowu dawno zdarzało jej się nawet wspierać szwadrony śmierci odstrzeliwujące po nocach bezdomne dzieci. Mogłaby się przecież pozamykać w swoich rezydencjach i kondominiach – i czekać.
Koronawirusowy kryzys polityczny
Być może jednak boi się społecznych reperkusji i gniewu ludu, jeśli wszystko wymknie się zupełnie spod kontroli. Może ma tu też znaczenie geografia ekspansji koronawirusa w Brazylii. Zapewne największe żniwo zbierze on wkrótce w favelach wielkich miast, ale przywlekli go z Europy zamożni Brazylijczycy bujający się na wakacje lub w interesach do Europy. Do niedawna epicentrami Covid-19 były nie najbiedniejsze, a najdroższe dzielnice dwóch „nieoficjalnych stolic kraju” – finansowej (São Paulo) i kulturalnej (Rio de Janeiro).
Ale może też być tak, że chaos koronawirusowy jest tylko symptomem problemu, jaki oligarchia miała z Bolsonaro od samego początku. Został wywindowany do władzy, żeby zabezpieczyć jej interesy (zniszczyć lewicę, odczynić wykonany przez nią przez kilkanaście lat postęp społeczny, wyprzedać za bezcen państwowe aktywa i dostęp do surowców), w nadziei, że otoczony „właściwymi” ludźmi będzie dał sobą kierować. Oligarchowie postawili na niego nie dlatego, że mieli do niego zaufanie, ale dlatego, że nie mieli nikogo innego, przy użyciu kogo mogliby zniszczyć PT i pozbawić ją władzy, zachowując jednocześnie ceremoniał „liberalnej demokracji”. Ignorowali fakt, jak bardzo Bolsonaro jest nieprzewidywalny i niesubordynowany, w końcu to dlatego jego kariera w wojsku tak szybko się urwała. Koronawirusowy kryzys polityczny i ekonomiczny postawił na ostrzu noża wszystko, co czyniło tę prezydenturę tak ryzykownym projektem politycznym – ryzykownym nawet dla oligarchicznych beneficjentów jego rządów.
Sytuacja różni się jednak bardzo od tej sprzed impeachmentu Dilmy Rousseff, nawet jeśli powierzchownie przypomina ją sojusz wszystkich wielkich mediów przeciwko prezydentowi. Żeby zrozumieć, jak bardzo jest paradoksalna i przez to trudna do przewidzenia, trzeba mieć jasny obraz roli, jaką wojsko odgrywa w brazylijskiej strukturze władzy. Tutaj znowu możemy udać się po konceptualną pomoc do Emira Sadera.
Kryzys inny niż wszystkie?
Wojsko jest swego rodzaju rezerwą siły, po której nagą przemoc oligarchia sięga, gdy jej klasowa władza zaczyna się chwiać w ramach rytuałów politycznych formalnej republiki – pod ciężarem czy to kryzysu ekonomicznego, czy to lewicowych ruchów społecznych. Między wojskiem a oligarchią nie ma napięcia, opozycji. Wojsko jest konserwatywną instytucją w głębokim sojuszu z oligarchią, jest jej zbrojnym ramieniem. Jeżeli władzę faktycznie przejmują już generałowie, to robią to w konsultacji z oligarchami, a wszystko dzieje się za zamkniętymi drzwiami, bo generałowie wolą korzystać z tego, jak wielu Brazylijczyków nie chce wierzyć, że wojsko mogłoby znowu zrobić „coś takiego”. Jednym z wielkich propagandowych sukcesów armii po demokratyzacji Brazylii w 1985 jest zachowanie przez nią wizerunku poważnej, rozsądnej instytucji, która „nie chce się mieszać”, choć wiele wskazuje, że przetrzymanie Luli w więzieniu przez czas wyborów w 2018 było możliwe między innymi za sprawą wojskowych nacisków na Sąd Najwyższy. To prawdopodobnie Bolsonaro miał na myśli, gdy przyjmując urząd dziękował generałom, i za to im się odwdzięczył, przyjmując do swojej administracji aż dziewięciu wojskowych.
Jak dotąd, wspólnota interesów charakteryzowała jednak nie tylko oligarchię i wojsko; ich nieświęte przymierze działało nie w duecie, a w tercecie – w długofalowym sojuszu z Imperium Amerykańskim. Zamach stanu w 1964 i jego dopełnienie w 1968, dwie dekady dyktatury, impeachment Dilmy Rousseff, operacja Lava Jato, wywindowanie Bolsonaro do władzy – wszystko to działo się przy nieraz bardzo aktywnym wsparciu Waszyngtonu (CIA oraz Departamentów Stanu i Sprawiedliwości). Tuż po zamachu stanu jeden z prawicowych polityków, Juracy Magalhães, wyłożył tę doktrynę wprost: „Co jest dobre dla Stanów Zjednoczonych, jest dobre dla Brazylii”.
Sytuacja tym różniłaby się dzisiaj od tej przed rokiem 1964 albo przed impeachmentem Rousseff, że rząd obecnie u władzy nie tylko niczego nie chce oligarchom odebrać czy ograniczyć, ale jest jej własnym dziełem, już jest skrajnie prawicowy, już jest produktem de facto pełzającego zamachu stanu, który zniszczył lewicę. Gdyby oligarchowie chcieli zastąpić Bolsonaro kimś „jeszcze bardziej swoim”, to nie bardzo mają kim. Nawet dyktator potrzebuje choć trochę zwolenników. Notowania Bolsonaro spadają, ale wciąż jego poparcie wynosi ponad 30 proc. – w warunkach delegitymizacji całej sceny politycznej, oligarchia ani żadna formacja prawicowa nie mają nikogo innego z porównywalnym poparciem.
Pojawia się jeszcze jedna, zupełnie wyjątkowa historycznie okoliczność: po raz pierwszy istnieje wyraźny rozdźwięk między tym, jak swoje interesy postrzega brazylijska oligarchia, a tym, jak je widzą Stany Zjednoczone. Jeżeli bowiem oligarchowie chcieliby już w pałacu Planalto kogoś bardziej przewidywalnego, to Bolsonaro cieszy się szczególną sympatią Białego Domu. Dla Donalda Trumpa samo istnienie takiego polityka, jego tropikalnego bliźniaka politycznego, jest jak pochlebstwo, wielki prezent dla jego nigdy dość dopieszczonego ego. Bolsonaro złożył Amerykanom osobiste wyrazy bezkrytycznego podporządkowania, wykraczające poza standardy brazylijskiej prawicy: złożył wizytę w siedzibie CIA, przeniósł za Trumpem ambasadę w Izraelu do Jerozolimy, otworzył Amazonię na grabież przez amerykański kapitał, a Boeingowi oddał brazylijskiego konkurenta, Embraer. Waszyngton nie mógłby marzyć o prezydencie bardziej proamerykańskim niż Bolsonaro.
Chyba, że na następcę Bolsonaro wypromowany miałby zostać np. Sérgio Moro, który od początku operacji Lava Jato, która zniszczyła PT, współpracował z Amerykanami…