Res Humana 05 2021
Nowy numer dwumiesięcznika lewicowych humanistów Res Humana, już dostępny w księgarniach Empik, ma dwa lejtmotywy: rozważania na temat zmian klimatu oraz dziewięćdziesięciolecie profesora Jerzego J. Wiatra.
Pierwszej z tych spraw poświęcono aż jedną trzecią zeszytu. Swoistym wprowadzeniem są tu refleksje Pawła Wójcika, wiceprezesa Klubu Publicystów Ochrony Środowiska EKOS i organizatora prestiżowego konkursu „Dziennikarze dla klimatu”, na kanwie niedawno opublikowanego „Podsumowania dla decydentów” – kluczowej części nowego, cyklicznego raportu Międzyrządowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu, aktualizującego stan wiedzy w dziedzinie nauk o klimacie. Naukowcy wyrażają obawy, że dotrzymanie porozumień paryskich o nieprzekroczeniu wzrostu temperatury od czasów przedprzemysłowych o więcej niż 2oC, a w miarę możliwości o mniej niż 1,5oC, jest wątpliwe przy większości z rozważanych ścieżek (scenariuszy) emisji, a w przypadku 1,5oC nie wydaje się realne przy żadnej z nich. Zwracają szczególną uwagę na metan (CH4), który wprawdzie pozostaje w atmosferze o wiele krócej niż CO2, ale ma ponad 28 razy większy potencjał tworzenia efektu cieplarnianego. Ocieplenie klimatu może pociągnąć za sobą niekontrolowane uwalnianie się metanu z klaratów (krystalicznych hydratów metanu) zdeponowanych na dnie oceanów i w wiecznej zmarzlinie, znacznie przewyższających światowe zasoby gazu ziemnego. „Zmiany klimatu przyśpieszają na tyle gwałtownie (w skali geologicznej), że wiele gatunków zwierząt, w tym ludzie, w procesie ewolucji mogą nie zdążyć się adaptować do nowej rzeczywistości klimatycznej. Tu nie chodzi o ochronę przyrody. Ona nie zginie, będzie istniała dalej, tylko może nie być w niej miejsca dla człowieka” – ostrzega Autor.
Główna zawartość rubryki „Wobec dramatycznych zmian klimatycznych na świecie” – to dwie dogłębne analizy przygotowanych dla Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus Polskiej Akademii Nauk, z którym Res Humana współpracuje od dawna i regularnie. Profesor nauk o Ziemi Joanna Wibig porządkuje informacje na temat zmian klimatu, przyczyn zachodzących zjawisk oraz kreśli prognozy na podstawie numerycznych modeli uwzględniających procesy zachodzące w atmosferze, hydrosferze, kriosferze, pedosferze i biosferze: „W końcu XXI wieku ocieplenie może wahać się od około 1,0°C do około 3,7°C. Największy wzrost temperatury przewidywany jest w regionie Arktyki. Jednocześnie ocieplenie nad lądami będzie większe niż nad oceanami. Nad większością obszarów lądowych częściej będzie pojawiać się ekstremalnie ciepła pogoda, a rzadziej ekstremalnie chłodna, zarówno w skali dobowej, jak i sezonowej. […] Jest bardzo prawdopodobne, ze wraz ze wzrostem temperatury ekstremalne zdarzenia opadowe będą częstsze. Ocieplenie spowoduje wydłużenie okresu wegetacyjnego. Niestety dłuższy sezon wegetacyjny i wyższe temperatury powodują zmiany zasięgu i populacji szkodników. Owady wyprowadzają więcej pokoleń, co w istotny sposób zagraża roślinom uprawnym”.
Z kolei Weronika Michalak, dyrektor polskiego oddziału międzynarodowej organizacji HEAL, analizuje wpływ środowiska na zdrowie ludzi. W tym kontekście konsekwencje zmian klimatycznych można podzielić na bezpośrednie: nagłe zgony w wyniku wypadków lub urazów, choroby psychiczne lub alergie, oraz pośrednie – jak choroby zakaźne przenoszone przez komary, kleszcze czy gryzonie, choroby przewlekłe i różne objawy niespecyficzne. Autorka pisze także o niedoborach wody, zwiększonych migracjach, zanieczyszczeniu powietrza; o wyzwaniach dla sektora zdrowia i kosztach idących w grube miliardy euro rocznie. Nawet jeśli wzrost temperatury do roku 2100 zostanie ograniczony do poziomu znacznie poniżej 2°C, negatywne skutki zmian klimatu dla zdrowia będą ograniczone, ale niewyeliminowane. Jednak „liczba przedwczesnych zgonów, będących konsekwencją spalania paliw kopalnych na terenie Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych i Chin, spadłaby o prawie 1,2 mln. Pozwoliłoby to uniknąć kosztów zewnętrznych w wysokości ok. 490 miliardów dolarów – jedynie w tych trzech regionach i to tylko do 2030 roku”.
Tę część bieżącego numeru Res Humana wieńczy wypowiedź Fransa Timmermansa (oryginalnie dla włoskiego dziennika La Reppublica) pod znamiennym i obiecującym tytułem: „Szykujemy Europejczykom rewolucję sposobu życia”. „Jako socjalista mówię, ze obecnie nie ma ważniejszego wyzwania. Czerwony już nie poradzi sobie bez zielonego, a zielony nie poradzi sobie bez czerwonego. Nasi dziadkowie żyli socjalizmem dla swoich dzieci, myśląc o przyszłych pokoleniach. My też nie możemy myśleć tylko o sobie samych. Konserwatyści powiedzą: dajcie spokój, niech będzie, jak jest. Tymczasem jakość pracy i skala zatrudnienia oraz ochrona klimatu muszą iść ramię w ramię” – puentuje wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej.
Jubileusz profesora Wiatra, stałego autora Res Humana, przewodniczącego jej Rady Redakcyjnej, honorowego prezesa Towarzystwa Kultury Świeckiej im. Tadeusza Kotarbińskiego (wydawcy dwumiesięcznika) – a także obchodzącej niemal w tych samych dniach własne dziewięćdziesięciolecie sekretarz redakcji Wacławy Mielewczyk – odnotowano na łamach pisma szeregiem tekstów. Życzenia do obojga skierowali: prezes Rady Krajowej TKŚ Danuta Waniek oraz redaktor naczelny Zdzisław Słowik, który osobno poświęcił też osobistą refleksję swojej wieloletniej współpracowniczce. Profesora zaś uhonorowali jego przyjaciele i jednocześnie czasami też uczniowie. „Jerzy J. Wiatr to gigant polskiej powojennej socjologii i politologii” – zaczyna okolicznościowy tekst pt. „60 lat na naukowym Parnasie” prof. Jacek Raciborski. Przebiega następnie przez dorobek naukowy jubilata, zwracając uwagę na książki, które na trwałe zapisały się w historii polskiej nauki o społeczeństwie (m.in. „Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej” oraz „Socjologia wojska” – obie z 1964 r., „Czy zmierzch ery ideologii” z 1966, „Naród i państwo” z 1969, „Socjologia stosunków politycznych” z 1977, „Zmierzch systemu” z 1991, redakcja książki „New Authoritarianism. Challenges to Democracy in the 21st century” z 2019 r.). Opisuje też osiągnięcia Jerzego Wiatra w roli socjaldemokratycznego polityka, i to nie tylko w roli ministra edukacji narodowej. Na tym obszarze koncentruje się też prof. Andrzej Werblan, akcentując, że „Jerzy – dobry kolega i wspaniały człowiek” wypracował sobie w partii niepowtarzalną niszę: „Nie był opozycjonistą, ale nigdy też nie mieścił się w tak zwanej linii politycznej partii. Nawiązywał wyraźnie do tradycji bliższych PPS”. Bardziej osobiste wspomnienia swojemu niegdysiejszemu promotorowi poświęcił inny socjolog, filozof i historyk idei, prof. Mirosław Chałubiński.
Czytelnicy „Trybuny”, którzy zachcą sięgnąć po nowy numer omawianego tu czasopisma pewnie z satysfakcją skonstatują, że jego tzw. cover story (tematem z okładki) jest wywiad z redaktorem Piotrem Gadzinowskim. Dzieli się w nim spostrzeżeniami na temat aktualnej polskiej polityki i w szczególności sytuacji lewicy.
Innym materiałem wartym polecenia jest tekst dr Małgorzaty M. Jakubiak, uczennicy Tadeusza Kotarbińskiego, ukazujący nieznane dotąd fragmenty życia i dzieła patrona wydawcy Res Humana. Autorka przypomina, że Profesor pochodził z rodziny artystycznej, której członkowie pozostawili trwały ślad w kulturze polskiej. Atmosferą malarstwa, muzyki i poezji „przesiąkł do głębi”. Wybrał jednak filozofię i trafił pod skrzydła Kazimierza Twardowskiego, twórcy szkoły lwowsko-warszawskiej, którego styl oparty był na ścisłych metodach badawczych i który słynął z pedanterii. „Jego osobowość nie do końca mieściła się w zakresie chłodnej, rzeczowej analizy, jaką stanowiła neutralna światopoglądowo filozofia propagowana przez Twardowskiego” – pisze M. Jakubiak. „Angażował się w sprawy społeczne, interesowały go szeroko rozumiane ludzkie problemy, zagadnienia etyczne, a także to, co od wieków nazywano sztuką życia, w ujęciu Kotarbińskiego – felicytologią. Te sprawy, które poruszał mając na uwadze ich jak najszersze zrozumienie, wymagały innej formy. I w ten sposób powstawała jego publicystyka, eseje i pogadanki. Piękne literacko, zaangażowane uczuciowo, ale umiejętnie godzące racje serca i rozumu. […] Wyraźnie lubił krótkie formy, stąd wiele spośród nich to epigramaty, fraszki, sentencje, aforyzmy”. Autorka przytacza wiele przykładów tego typu twórczości wielkiego filozofa.
Jest jeszcze tekst Konrada Prandeckiego pt. „Dlaczego myślenie o przyszłości jest nam potrzebne?”, w którym refleksje historiozoficzne i opis technik przewidywania tego, co przed nami, przywodzą przewodniczącego Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus PAN do wniosku o potrzebie zaangażowania się obywateli UE w dyskusje w ramach trwającej Konferencji w sprawie przyszłości Europy. Jest kolejny wykład prof. Ewy Nowickiej o antropologii: „Droga do rewolucji neolitycznej”. Są komentarze o najważniejszych sprawach bieżących. Recenzje z wybranych ważnych książek: Wacław Sadkowski pisze o „Przewozie” Andrzeja Stasiuka, Zdzisław Słowik – o „Ołtarzu bez tronu…? Walce o rząd polskich dusz” Danuty Waniek, Andrzej Żor – o „Lawinie i kamieniach. Pisarzach w drodze do i od komunizmu” Anny Bikont i Joanny Szczęsnej oraz „Antykomunizmie czyli upadku Polski” Andrzeja Romanowskiego. Są rysunki Marka Chaczyka.
I – oczywiście – felieton Jerzego J. Wiatra z cyklu „Co dwa miesiące”, tym razem pod tytułem „Co wynika z afgańskiej klęski?”