Polityka fiskalna w swojej istocie jest jedną z najważniejszych (obok polityki monetarnej i polityki kursu walutowego) narzędzi wpływających na procesy makroekonomiczne.
Polityka fiskalna jest procesem kształtującym wydatki publiczne oraz podatki w celu zapewnienia tendencji wzrostowej gospodarki, wpływania na zatrudnienie, niwelowanie nierówności ekonomicznych oraz łagodzenia cyklu koniunkturalnego. Do automatycznych stabilizatorów koniunktury zaliczamy progresywne opodatkowanie dochodów i system transferów socjalnych, do aktywnej – działania państwa takie jak: roboty publiczne, inwestycje, transfery socjalne i prowadzenie polityki pełnego zatrudnienia (lub niwelowania bezrobocia). Sama polityka monetarna nie wpływa znacząco na konsekwencje kryzysu, choć potrafi niwelować skutki recesji przez np. luzowanie ilościowe. Polega ono na zwiększaniu podaży pieniądza w obiegu za pomocą obniżki stóp procentowych, co zwiększy chęć jednostek do zaciągania kredytów. W rezultacie spadku stóp procentowych więcej pieniędzy, ceteris paribus, wchłonie preferencja płynności wynikająca z motywu transakcyjnego. Nie stworzy to jednak presji inflacyjnej, o podaży pieniądza decydują banki komercyjne. Bank Centralny jedynie zwiększa kapitał płynnościowy bankom komercyjnym. Tylko pieniądz wydany może spowodować presję inflacyjną. Spadek stopy procentowej przyczynia się do wzrostu dochodu społecznego, ilość pieniędzy w obiegu zwiększy się proporcjonalnie ze wzrostem dochodu. Jednak polityka fiskalna w sposób bezpośredni potrafi wpłynąć na sytuację gospodarczą, co tłumaczy nam podstawową rzecz – wahania polityki fiskalnej są zdecydowanie większe od wahań stóp procentowych. Jeżeli dochody zachęcają jednostkę do oszczędzania, to ma tu znaczenie polityka fiskalna. Podatek dochodowy powinien szczególnie obejmować zyski inne niż z pracy, np. zyski od kapitału, podatek spadkowy itd. Wzrost skłonności do konsumpcji wynika z silnej polityki fiskalnej niwelującej nierównomierny podział dochodu.
Jaka jest korelacja popytu efektywnego i polityki fiskalnej?
Popyt efektywny jest wyznaczony przez punkt funkcji zagregowanego popytu, w którym popyt staje się efektywny. Przy danych warunkach podaży odpowiada on poziomowi zatrudnienia, przy którym zysk przedsiębiorstw osiąga maksimum. Wysokość popytu efektywnego wynika ze skłonności do konsumpcji i stopy nowych inwestycji, które łącznie decydują o wielkości zatrudnienia, a ta wyznacza poziom płac realnych. Jeżeli skłonność do konsumpcji i inwestycje nie stwarzają dostatecznego popytu efektywnego, to faktyczny poziom zatrudnienia będzie niższy od podaży siły roboczej przy bieżącej płacy realnej. Aby wpłynąć na popyt efektywny, należy wpłynąć na skłonność do konsumpcji i dochód rozporządzalny, czego najlepszym narzędziem będzie polityka fiskalna. Poprzez zwiększenie dochodu rozporządzalnego jednostek zwiększamy konsumpcję, która powoduje wzrost skłonności do konsumpcji. Dochód realny zależy całkowicie od przewidywania przyszłego popytu efektywnego w zestawieniu z przyszłymi warunkami podaży, jeżeli oszczędzanie nie przyczynia się do poprawy przewidywanej dochodowości – nie przyczyni się do zwiększenia inwestycji. Celem aktywnej polityki fiskalnej ma być zwiększenie dochodu rozporządzalnego jednostek, aby poprawić stan popytu efektywnego, dlatego należy „pompować” pieniądze, czyli łagodzić popyt na pieniądz społeczeństw o największej skłonności do konsumpcji. Społeczeństwa zamożne stanowią grupę ludzi o największej skłonności do oszczędzania – osłabiając potencjał produkcyjny. Społeczeństwa zamożniejsze są na ogół bardziej rozpięte między produkcją faktyczną a produkcją potencjalną. Mniej zamożne społeczeństwo jest skłonne do konsumpcji większej części swej produkcji i do pełnego zatrudnienia wystarczą niewielkie inwestycje. Społeczeństwo zamożniejsze musi szukać więcej możliwości inwestycyjnych, aby oszczędzanie zamożnej części społeczeństwa szło w parze z zatrudnieniem biedniejszych.
Państwo realizując politykę stabilnego budżetu, osłabiania polityki fiskalnej (co szczególnie jest błędem na czas kryzysu, kiedy jest jawna potrzeba zachowania płynności obiegu okrężnego nawet kosztem rosnącego deficytu) musi doprowadzić do rosnących nierówności ekonomicznych, co wpłynie negatywnie na popyt efektywny. Bieżącego popytu na konsumpcję nie zastępuje popyt na konsumpcję w przyszłości – oszczędzanie tłumi działalność związaną z bieżącą konsumpcją nie ożywiając produkcji dla celów przyszłej konsumpcji.
Przy prowadzeniu aktywnej polityki fiskalnej nie grozi presja inflacyjna, jeżeli państwo wykorzystuje odpowiednie mechanizmy jak: progresja podatkowa (która „wypompowywałaby” pieniądze z rynku), kontrola cen i oczywiście wykorzystywanie niewykorzystanego potencjału produkcyjnego, przez co luka inflacyjna nie może się pojawić ze względu na domykanie luki popytowej. W przypadku wykorzystania w pełni potencjału produkcyjnego doprowadzimy do sytuacji pełnego zatrudnienia, natomiast hamowanie popytu efektywnego przez prowadzenie polityki zrównoważonego budżetu musi doprowadzić do hamowania zatrudnienia, a w efekcie spadku produkcji.
Model IS-LM
Efekty polityki fiskalnej można przedstawić za pomocą modelu IS-LM (Ekspansywna/restrykcyjna polityka fiskalna/monetarna), która jest przedstawiona na wykresie dwóch osi; poziomej – Y, czyli dochodu lub PKB, pionowej – i, czyli stopy procentowej. Sam model ma za zadanie opisywać różne kombinacje dochodu i stopy procentowej. IS (Investment/Saving equilibrium) opisuje krótkoterminową równowagę na rynku dóbr, natomiast LM stanowi preferencję płynności i podaż pieniądza (Liquidity/Money supply) oraz opisuję sytuację, gdy Bank Centralny prowadzi stały cel monetarny. Model IS-LM pokazuje nam, że najefektywniejszą taktyką jest jednoczesne prowadzenie ekspansji fiskalnej i monetarnej, które prowadzą do zwiększenia popytu globalnego a w efekcie wzrostu dochodu realnego, co wynika ze wzrostu wydatków rządowych. Politykę taką można przedstawić na wykresie, gdy krzywa LM przesuwa się w prawo i styka z IS2 (w punkcie wysuniętym najdalej na osi dochodu). Przesunięcie krzywej IS jest wynikiem ekspansywnej polityki fiskalnej, natomiast przesunięcie LM wynika z ekspansywnej polityki monetarnej.
Ekspansja fiskalna musi mieć konsekwencje w deficycie: on pozwala przeciwdziałać krótkookresowym spadkom aktywności gospodarczej. Dodatkowe wydatki po przekroczeniu równowagi budżetowej pozwalają na pozytywne efekty mnożnikowe, które przekładają się na wzrost zatrudnienia i produkcji. Spłata długu będzie możliwa dzięki wzrostowi PKB w długim okresie. Aby dokładnie zobrazować, od czego zależy dochód globalny, a właściwie PKB należy podać wzór: Y = C + I + G, w przypadku gospodarki otwartej musimy dodać do wzoru „X”, czyli eksport netto. Podsumowując, mamy wzór Y = C (konsumpcja) + I (inwestycje) + G (wydatki państwa) + X (eksport netto). W kwestii „terms of trade”, który jest wskaźnikiem pokazującym zmiany siły nabywczej eksportu i importu danego państwa, za pomocą polityki fiskalnej możemy zwiększać dochód pracowników nominalnie, co będzie miało korzystny wpływ na „terms of trade” (TT=IeIi, gdzie Ie – wskaźnik cen eksportu, Ii – wskaźnik cen importu), ze względu na wzrost wskaźnika cen eksportu. Tutaj należy się odwołać do ujemnej korelacji płacy realnej i zatrudnienia. Kiedy płace nominalne rosną – rośnie zatrudnienie, a tym samym produkcja.