Życiem narodowym w Republice Lechistanu, zwanej też Klechistanem, stale rządzą trzy cykle. Pierwszy – to rytm zmiany pór roku. To powszedniość, oczywistość, rutyna. Drugi to wybory i zmiany rządów. A trzeci – to kolejne edycje Euro i Mundialu. Tylko tym trzecim cyklem żyją wszyscy i traktują go śmiertelnie poważnie. Zbiorowo przeżywany jest tak intensywnie, neurotycznie i traumatycznie – że brakuje jednej wielkiej kozetki.
Na czas Mundialu lub Euro wszyscy obywatele – z wyjątkiem dziwaków lub wyrodków – przeobrażają się w kibiców, znawców i smakoszy. Smakoszy zwykle skwaszonych. Nawet jajogłowi – na co dzień wybrzydzający na instynkty stadne i nacjonalistyczną histerię – dostają tej futbolowo-patriotycznej gorączki i dołączają do zbiorowych modłów o sukces-cud, który się Polakom należy z racji bycia Polakami i z racji chęci szczerych, a pobożnych.
Na czas Mundialu i Euro nasze państwo właściwie mogłoby zmienić nazwę – na Futbolistan. I godło narodowe – na piłkę, oczywiście w białoczerwone łaty, co dobrze symbolizuje naszą narodową specjalność, mianowicie łataninę. W tym czasie Orła Białego zastępują i ucieleśniają Nasze Orły. I te orły wzlatują – na tyle, na ile wystarczy, by zarobić.
Narodowa psychodrama
Powtarzalny porządek cyklu euromundialowego jest znany i zawsze z góry przewidywalny. Najpierw Polska – której emanacją jest „złota jedenastka” z przebogatymi rezerwami – odradza się, po wcześniejszym, a kolejnym upadku, jak Feniks z popiołów. Żmudnie, bohatersko, jak to ciężko ranna, stara się podźwignąć z dna (tabeli), przebić przez wrogie zasieki w eliminacjach, których trud i ciosy bolesne przypominają Somosierrę, Monte Cassino i bitwę stalingradzką, by w końcu wczołgać się resztką sił do grona pretendentów. Z wilczym apetytem na podium i przemarsz zwycięzców.
W turnieju jak zwykle polegnie i ponownie zmieni swój stan skupienia na spopielony.
Ta regularna powtórka z rozrywki jest poniekąd adekwatnym odwzorowaniem heroiczno-martyrologicznej wizji dziejów i edukacji patriotycznej. Jak wiadomo każdemu prawdziwemu Polakowi, wielkość narodu mierzona jest rozbratem między niebotycznymi ambicjami, powołaniem do cudów i stanów nadzwyczajnych a rozmiarem klęsk i poświęceń, które tym klęskom nie zapobiegają.
Tyle tylko, że manto w meczach otwarcia, meczach o wszystko i meczach o honor nie zapewnia jednak „moralnego zwycięstwa”. Ale za to współczynnik optymizmu zbiorowego jest tu wielokrotnie wyższy niż po kolejnych rozbiorach i powstaniach. Bo za każdym razem i drużyna, i Legion kibiców wierzą, że kiedy jak kiedy, ale teraz to już na pewno pokażemy, na co naprawdę nas stać. Co zresztą się potwierdza, tyle, że inaczej niż w oczekiwaniach.
Psychicznym korelatem euromundialowego cyklu – od wielkich nadziei przez wymęczone starania i postępy do wielkiego blamażu – jest powtarzalna ewolucja zbiorowego samopoczucia, jak w afektywnej chorobie dwubiegunowej. Od erupcji pobożnych życzeń, poprzez zbiorową euforię i samozachwyt (nasi znów zmartwychwstają i dorastają do wielkości, My w ogóle jesteśmy wielcy) do urazu podobnego wstrząśnieniu mózgu, załamania, depresji, poczucia beznadziejności, apatii.
Szczęśliwie na tym depresyjnym ogniwie niebezpieczna ewolucja nastroju narodowego się urywa (ratując przed impulsami samobójczymi), bo zaczyna się kolejna edycja tegoż cyklu. Już jesienią po mundialowej katastrofie rozpoczynają się euroeliminacje, lub odwrotnie. Z nową szansą i nadzieją naród skopany w grze w kopaną znów się wyprostowuje do dumnej postawy. Teraz już będzie inaczej, lepiej. Teraz to dopiero pokażemy!
Nasuwają się tu dwa proste pytania.
Pierwsze: dlaczego kilkadziesiąt milionów podobno zdrowych psychicznie ludzi przeżywa cykle konwencjonalnej rozrywki – pokrewne w swej rytmiczności dorocznym festiwalom, sianokosom i wyjazdom na urlop – tak, jak gdyby była to walka na śmierć i życie, o przetrwanie i godność zarazem?
Drugie: dlaczego wynik tych sportowych powtórek jest z grubsza ciągle taki sam, a zarazem, dlaczego masa ludzi już wielokrotnie ciężko doświadczonych (a doświadczenie podobno uczy) stale nabiera sie na ten sam numer (słowo honoru, teraz to będziecie z nas dumni)?
Odpowiedzi na te pytania jest kilka. Jedna z nich – to analiza medialnego i marketingowego mechanizmu prania mózgów.
Futbolowe gusła zwierciadłem duszy polskiej
Euromundialowy cykl hurraoptymizmu i rozczarowań, w których miesza się zaskoczenie z rozpaczą i niesmakiem, jest w jakimś stopniu wskaźnikiem charakterystycznych cech mentalności sporej części naszego społeczeństwa. Cech, które jednak w tym okresie wzmożenia emocji udzielają się również pozostałym rodakom. Jakie to cechy?
Po pierwsze, syndrom doktora Jekylla i pana Hyde’a, jeśli chodzi o różnicę między rytmem i stylem funkcjonowania powszedniego (pracy i myślenia na co dzień) a temperaturą i stylem zaangażowania odświętnego.
Po drugie, przeświadczenie, że właśnie obrzędy odświętne oraz wydarzenia i zachowania w sytuacjach nadzwyczajnych – że dopiero one pokazują, jacy naprawdę jesteśmy i na co naprawdę nas stać, a nie to, jak się zachowujemy, jak pracujemy i z jakim wynikiem na co dzień. Co więcej, wyobrażenie – jak u niefrasobliwego studenta – że zrywem powstańczym, nadzwyczajną mobilizacją w ostatniej chwili i poniewczasie można nadrobić powszednie zaległości i osiągnąć sukces nawet większy niż dzięki tej nudnej, powszedniej systematyczności. „Prawdziwy Polak” jest wielki tym, jak nagle wyskoczy z konopi.
Co się z tym wiąże, po trzecie, na serio potraktowane (a nie z przymrużeniem oka) przekonanie, że „wiara góry przenosi”, że „chcieć to móc”, a więc wystarczy mocno chcieć. Podobnie jak u bardzo pobożnego pretendenta do czegokolwiek ma wystarczyć gorliwa i żarliwa modlitwa. Zaklinanie Mundialu i Euro w Polsce mocno przypomina modlitwy o deszcz.
Po czwarte, nasze polskie „jakoś to będzie, po co się martwić na zapas”, przeniesione z powszedniego niedbalstwa, bylejakości na arenę Wielkiego Zmagania. Choć rytualnie wszyscy deklarują perfekcyjne przygotowanie, maksymalne wysiłki, wyczynowe nastawienie, to siłą przyzwyczajenia praktykują znany styl pracy: byle zdążyć, zrobić, aby było, a po drodze się załata, wyrówna, nadrobi.
Z pozoru zaprzecza temu natrętna czujność i rzeczowość nie tylko dziennikarzy, komentatorów, ekspertów od futbolowej wiedzy tajemnej i głębokiej, ale i najwierniejszych nieodświętnych kibiców. Śledzą eksperymenty kadrowe, treningi, sprawdziany, testy, notowania. Ostrzegają, podpowiadają, alarmują. Dobrze znają słabości zawodników, błędy trenerów, porównywane z atutami i słabościami rywali. Jednak wbrew całej tej wiedzy – dającej powód do powściągliwości albo nawet sceptycyzmu – gdy jednak dojdzie do startu w Turnieju, to nie tylko sami dają się ponieść pragnieniom i oczekiwaniom silniejszym niż poczucie rzeczywistości, ale i zarażają innych swoim myśleniem życzeniowym.
Wpływają na to dwa oczywiste czynniki.
Pierwszym jest mechanizm zaraźliwości emocji zbiorowych (tu – patriotycznych) i konformizmu grupowego. Niedowiarki, zrzędy albo, jeszcze gorzej, rodacy obojętni na wynik futbolowej wojny narodów (tej wojny per procura, pod hasłami przyjaźni i wzajemnej sympatii) stawiają siebie poza nawiasem wspólnoty.
Drugim – medialny samograj. W dniach Euro czy Mundialu wszystko w mediach (i w ludzkich głowach) kręci się wokół piłki; głowa w ogóle przeistacza się w piłkę. O tym się mówi w kółko i bez końca, z tej i z tamtej strony. Śpieszą z komentarzami (jak uczniowie w klasie, by potwierdzić „obecny!”) artyści, naukowcy, lekarze, hydraulicy. Widzowie i słuchacze wciągani są skutecznie w zbiorowe odliczanie, obliczenia, pomiary, prognozy i zwykłe wróżbiarstwo. A to pranie mózgu wzmacniane jest wszechobecnością piłki w reklamach, ogłoszeniach sponsorów, na plakatach, w konkursach i zgadywankach, w losowaniach nagród i biletów, w programach „przypomnijmy wielkie chwile”. Futbol atakuje i osacza każdego w gadżetach, w gazetach i w czasopismach w każdym sklepie, kiosku, w autobusie, w tramwaju, na dworcu, w szalecie miejskim. Zgodnie z regułami, jakie rządzą symbiozą popkultury z konsumpcją, komercją i okazją do szybkiego, wielkiego zarobku w czasie krótkim, choć sztucznie wydłużanym (jak zakupy „świąteczne” rozciągnięte na cały kwartał). Próba uniknięcia styczności (i wzbudzanych nią emocji) wymagałaby chyba ewakuacji na księżyc. Wzorzec wojny totalnej został przeniesiony na ofensywę marketingowo-propagandową – nie tylko opór jest daremny, zadekowanie się też jest niemożliwe.
Niby-sportowy wielki biznes
Futbolowe turnieje pod flagami państw i narodów – w jeszcze większym stopniu niż rozgrywki ligowe i pucharowe klubów absorbujące „mieszańców” – to nie tylko i nie tyle sport sam w sobie.
To wielki biznes, łączący w sobie show biznes (reguły wielkiego spektaklu, dochodową licytacyjną sprzedaż wrażeń) z jeszcze większym biznesem „towarzyszącym”. Zauważmy przy tym, że to, co zdaje się nam tylko oprawą – niezbędną, jak i przygodną – tego, co ma być istotą futbolowych eventów (piękna rywalizacja, próba sił i umiejętności), w rzeczywistości już dawno stało się istotą sprawy. I to ten prawdziwy biznes, nie tylko sportowy show biznes sam w sobie, obsługiwany jest przez potężną machinę marketingu, reklamy, a nawet propagandy i prania mózgów, bo kołem zamachowym biznesu i biznesiku stają się tu „uczucia narodowe” podgrzewane do poziomu wrzenia.
Wyciskarka-Geszefcik
W tle i w ramach tego wielkiego biznesu, którego uczestnikami i reżyserami są wielkie koncerny – wytwórcy i sprzedawcy samochodów, rowerów, telefonów, telewizorów, piwa, butów sportowych i trumiennych, koszulek, kosmetyków, chipsów, dropsów, prezerwatyw i czego tam jeszcze – „kręcą lody” na swój użytek zawodnicy, trenerzy, dziennikarze. Mundial lub Euro to złota żyła nie tylko dla inwestorów, sponsorów i dostawców tego czy tamtego, nie tylko dla hotelarzy, linii lotniczych, biur podróży. To niepowtarzalna okazja, by raz w życiu zarobić, dorobić więcej niż przez pół życia czy jeszcze krótszy epizod kariery sportowej. Tylko frajer by nie skorzystał, nie pomyślał o zabezpieczeniu na przyszłość, jakże przecież niepewną, a dłuższą niż „moje pięć minut”. Trudno wręcz z pięknoduchowskich moralistycznych pozycji potępiać taką zapobiegliwość zawodników i trenerów. Ale zrozumienie życiowej konieczności (nie tylko – nadzwyczajnej okazji) i zrozumienie, że właśnie tak działa ten system, nie zmienia przecież skali niesmaku.
Z Mundialu czy Euro trzeba wycisnąć ile się da, póki się da. Nazywając rzecz po imieniu: wycisnąć z kibiców jako widzów, konsumentów. Sportowiec – profesjonalista (Są jeszcze jacyś amatorzy? Chyba tylko ci, którzy ścigają się lub kopią na podwórkach) od dawna już przeistacza się w geszefciarza. Zanim obejrzysz go na boisku w czasie turnieju, to na długo przed tym, a potem też jeszcze dłuuuugo, dłuuugo po zakończeniu lub odpadnięciu z gry, dzień w dzień, godzinę w godzinę oglądasz go w reklamie piwa, komórki, szamponu, samochodu, gumy do żucia, blachodachówki, sprayu. Robert Lewandowski, Adam Nawałka, Kamil Glik i inni jeszcze bohaterowie Historycznej Chwili towarzyszą nam nieodłącznie jak chińskie duchy. Albo raczej jak ten Lenin z anegdoty: otwieram lodówkę – Lenin, włączam telewizor – Lenin, wysiadam z metra na stacji Leninowska przy pomniku Lenina na rogu Leninowskiego Prospektu. Nawet Jan Paweł II nie doczekał w swej ojczyźnie takiego zagęszczenia. I już nie doczeka, z różnych powodów.
Geszefcik jako wspólna, powszechna pułapka
Dopóki kibic jest zamroczony upojną nadzieją lub nawet poczuciem sukcesu, dopóki ten miraż zdaje mu się realny przez jakąś wygraną w drodze na szczyty, dopóty nie odczuwa on przesytu, nie razi go to jako natręctwo. I w zasadzie uznaje, że gwiazdorom takie wszędobylstwo się należy, podobnie jak dochodzik z tych ubocznych występów. W końcu, to nic nadzwyczajnego. Dziś „wszyscy” wszędzie się pokazują, robią selfie, licytują się na Facebooku, w Instagramie, kto ma więcej wejść i lajków, a zbiorowi ulubieńcy mogą to robić nie za darmo. Sympatia z powodu pozytywnych oczekiwań lub z powodu dobrych wyników usposabia dobrodusznie i życzliwie.
Nastrój zmienia się z chwilą, gdy nie ma wyników, ba, jest porażka, i to w żenującym stylu.
Frustracja mogłaby szybciej ustąpić pod naporem życia codziennego lub jakichś innych odświętnych wrażeń, gdyby nie… pozostałości. Bo choć drużyna wypadła z euromundialowej karuzeli, to karuzela futbolowego biznesu nadal, i to długo jeszcze, się kręci.
Zmarnują się i kłują w oczy niesprzedane gadżety: koszulki, czapki, trąbki, chorągiewki, plakaty, figurki i broszury, których teraz już nikt nie kupi. Co najwyżej niektórych zastanowi bezsens tej nadprodukcji bez popytu. Ale nie mogą się zmarnować wydatki poniesione na reklamy, nie mogą przepaść zyski z tych reklam, nawet jeśli teraz będą mniejsze z powodu irytacji. Toteż jeszcze przez miesiąc po „Narodowej Klęsce” sfrustrowanych kibiców, upokorzonych Polaków (a Polak miało brzmieć dumnie) będą jeszcze atakować ze ścian, murów, szyb i karoserii oraz z telewizorów uśmiechnięte twarze „ludzi sukcesu” natrętnie przypominające, czemu zaprzeczają swym przedłużonym byciem wszędzie.
To doznanie równie perwersyjne jak codzienna styczność na każdym kroku ze stroną przeciwną po bolesnym i nienawistnym rozwodzie.
W mechanizmie futbolowego biznesu nie ma od takiej sytuacji odwrotu. Piłkarze i trenerzy muszą teraz przełknąć to, czego sami się wstydzą: nie tylko poczucie klęski i winy, ale i rozdrapywanie rany przez nieskończone odtwarzanie zdartej płyty z pieśnią zwycięstwa. Zdruzgotani lub wściekli kibice skazani są na to samo: oglądaj sobie jeszcze raz i jeszcze raz swoich ulubieńców, gdy już nie możesz na nich patrzeć. Tej wyciskarki nikt nie zatrzyma.
Kto kogo wycisnął
Wtedy niektórzy z fanów objawiają nagle zwykłą zawiść, sprowokowaną kontrastem między tym chałturniczym „urobkiem” a zawodem, jaki idole sprawili w swej zaszczytnej, wzniosłej roli. Inni zauważają – ale też nagle, z opóźnieniem, niestosowność tej zapobiegliwości w stosunku do patriotycznego patosu i jej niewspółmierność względem kiepskiego czy żałosnego wyniku pracy we właściwej roli. Uderza ich kontrast między wielkimi zapowiedziami w Sprawie Narodowej, korzyściami nieuzależnionymi od wyniku i nieudolnością na boisku w turnieju. Niezazdrosnych i niezawistnych tak czy inaczej poniewczasie zastanawia i szokuje nie samo „obłowienie się” przez trenerów i zawodników, ale właśnie to, że zarobili na niespełnionych, a wzbudzonych przez siebie nadziejach, zamiast osiągnąć zysk na takiej zasadzie jak prowizję czy premię zależną od wyników pracy.
Niektórzy z zawiedzionych fanów (nie ma nic gorszego niż zawiedziona miłość) odbierani są jak relikty dawnej epoki, gdy wznoszą okrzyki „Jak to się bawią i urządzają za nasze pieniądze! A za co im płacimy?”. Ale przy całym prostactwie takich ocen nie są one tak całkiem bezzasadne. Tyle, że nie w tym pozornie oczywistym sensie (zmarnowane pieniądze podatników czy: nabywcy biletów oszukani, bo miało być bosko, w każdym razie porządnie, a było dno), lecz w innym. Wszak zawody sportowe i „inwestycje” w ich wynik z natury obarczone są ryzykiem. Otóż taki mściwy kibic, choć wścieka się autentycznie, to niezupełnie rozumie, na czym polega jego sytuacja. A polega ona na tym, że w toku pracy wspomnianej wyciskarki (show biznesu i właściwego biznesu) właśnie on został wyciśnięty. W wielorakiej i zwielokrotnionej roli konsumenta: odbiorcy reklam, marketingowych ofert i wabików, nabywcy gadżetów i biletów, uczestnika quizów i loterii, telewidza zmuszonego do oglądania i przez to finansującego całe to przedsięwzięcie.
Konsument – w sezonie euromundialowym zredukowany do roli kibica, wciśnięty w funkcje futbolożercy – zapewnia zyski bez względu na to, czy sam jest zadowolony, spełniony, syty w swoich oczekiwaniach i wymaganiach, czy też czuje się nabrany. W Mundialu w pełni obowiązuje zasada ze sklepu: Po odejściu od kasy reklamacji nie uwzględnia się.
Przystawka jako danie główne
Różnica między czasem występów w turnieju – krótkim, krótszym niż wzbudzone oczekiwania i zapowiedzi – a długim czasem występów w reklamach szamponu przeciwłupieżowego i blachodachówki jest w tym euromundialowym cyklu regułą. Podobnie jak brak związku między wiarygodnością reklam (tę chyba określają wyniki „kopania” tych, którzy mają do czegoś namówić?) a intensywnością i przewlekłością reklamowych występów. Znakomicie podsumowuje to mem: „Gdzie jutro zagramy? W reklamie pampersów.” Może czas wyciągnąć wnioski z tego faktu, zrozumieć, że to nie jest przypadek? Może nawet zastanowić się, czy nie jest tak, że im więcej jest Lewandowskiego w reklamach, tym mniej go na boisku i pod bramką? Może przebieranka w garnitury Vistuli i ciągłe pozowanie do zdjęć dekoncentruje „naszych chłopców”?
Prawidłowość, jaka wyziera z tego kontrastu, jest następująca. Od dawna już nie jest tak, że „solą ziemi” w futbolu jest futbol, a dodatkiem, przystawką cały ten biznes, dzięki któremu futbolem pochłoniętych jest więcej ludzi niż prawdziwych pasjonatów. Futbol jest tu pretekstem i środkiem do Geszeftu. Zarówno dla machiny biznesowo-marketingowej (ta z równym powodzeniem wyciąga kokosy z dowolnych zapotrzebowań i fascynacji zbiorowych), jak i dla samych piłkarzy, nawet jeśli w punkcie wyjścia nie takie mają intencje, lecz kierują się zdrową ambicją i nawet szczerym zapałem patriotycznym.
Ale nie jest to przypadłością jedynie futbolu, piłkarzy, trenerów. Rozejrzyjmy się dookoła. To tendencja typowa dla współczesnego turbokapitalizmu. Celebrytyzm w dowolnej dziedzinie jedynie za odskocznię, trampolinę ma formalne czy początkowe zajęcie gwiazdorów jako aktorów (potem znamy ich tylko z reklam), modelek, sportowców, muzyków. Doktorat i etat wykładowcy na uniwersytecie to tylko stała przystań dla prawnika czy ekonomisty, który jak marynarz opływa świat cały i tam szuka przygód , ale gdzieś musi być „zaczepiony”. „Reformy” szkolnictwa wyższego wymuszają teraz, by praca w roli wykładowcy była tylko tytułem do bitwy o prawdziwe pieniądze i awanse z grantów. Placówki poczty musiałyby być zamknięte natychmiast (wszystkie), gdyby nie prowadziły pod swoim szyldem sklepiku z dewocjonaliami, bibułą z IPN i zakonnych poradników kulinarnych. Stewardessy na pokładzie tanich linii lotniczych mają za zadanie główne i właściwe nie tyle dopilnować zapięcia pasów, ile wcisnąć pasażerom kosmetyki, losy loterii, bynajmniej nie tanie napitki.
Dualizm wiary i biznesu
Charakterystycznym kontrastem euromundialowej cyklicznej gorączki jest też jej dwoistość. Awersem jest tu stan wrzenia, najwyższego napięcia (paraseksualnego) i przy tym „patriotycznego wzmożenia” kibiców – w jakiejś mierze spontaniczny, ale w większym stopniu podgrzewany do poziomu histerii, do balansowania między wszystkim lub maximum w oczekiwaniach a niczym lub minimum w efektach. Rewersem – wspomniana machina nakręcania popytu, obrotu, podaży, która żeruje właśnie na tej zbiorowej egzaltacji. Lecz ta sprzeczność jest tylko zewnętrzna. Mamy tu klasyczny związek funkcjonalny. Przekształcanie meczu i całego turnieju z zawodów sportowych, w których można wygrać, można też przegrać bez poczucia katastrofy w misterium patriotyczne to idealne koło zamachowe dla Geszeftu. Jest też wygodne dla polityków, rządów. Nic nowego pod słońcem. To nawet nie jest wynalazek dopiero współczesnego kapitalizmu. Tradycja i inspiracja jest znacznie starsza: kościelny sakrobiznes. Tu pobożność żarliwa, jak i konformistyczna wiernych z nadwyżką jest zagospodarowana przez obrót relikwiami, dewocjonaliami, inwestycje sakralne i płatne „co łaska” posługi.
Futbolowe święto pod hasłem „trzymamy kciuki za naszych” ma w sobie oczywiście wiele cech sympatycznych. Nie tylko wtedy, gdy chodzi o emocje czysto sportowe, ale i wtedy, gdy staje się obrzędem rytualnego patriotyzmu. Miła jest atmosfera powszechnej identyfikacji, zgodnego zainteresowania, poczucia wspólnoty („bo wszyscy Polacy to jedna rodzina”). Sympatyczne, choć jednak śmieszne, gdy każdy Polak w chwilach sukcesu czuje się już nie tylko rodakiem, ale zgoła kuzynem Lewandowskiego. Gorzej, gdy staje się to narzędziem wychowania w duchu infantylizmu, naiwności, życzeniowych snów o potędze. Nie można by tak normalnie?