Temat „zaraz po wojnie”, chodzi o II wojnę światową, należy do dość obficie opisanych w polskiej historiografii, ale warto do niego powrócić w wersji syntetycznej, skondensowanej i tak trzeba potraktować siódmy już tom serii „Wszystkie barwy PRL-u”.
Można w nim przeczytać o życiu Polaków w „powojennych ruinach”, nie zawsze dosłownie, ale w zdecydowanej większości przypadków w katastrofalnych warunkach mieszkaniowych (refleks tego można utrwalił się też m.in. w pierwszej powojennej komedii filmowej „Skarb” Leonarda Buczkowskiego, 1948).
„Dom jest spalony – bez dachu, bez okien, w środku ocalał jeden stół, dwa rozpadające się krzesła. Jest coś na kształt łóżka, a w nim pod jednym, cienkim, dziurawym kocem śpi cała rodzina. Zimno, wiatr hula między ścianami…” – to obraz bynajmniej nie odosobniony.
Jest też o zemście na Niemcach i volksdeutschach (m.in. liczne, publiczne egzekucje odpowiedzialnych za terror lub bezpośrednio uczestniczących w nim zbrodniarzach).
Rozdziały o „wojnie domowej” i „Jak rozładować lasy” temat traktują rzecz jasna o walce sił bezpieczeństwa z tzw. „bandami podziemnymi”, dziś określanymi jako „żołnierze wyklęci”, choć charakter tego partyzanckiego zjawiska nie był całkowicie jednorodny, także politycznie. Rozdział „Szli na Zachód osadnicy” opowiada o masowych przesiedleniach ludności z kresów wschodnich na tzw. zachodnie Ziemie Odzyskane, a także o budowie nowego życia społecznego i gospodarczego na tych terenach. „Szaber Ziem Odzyskanych” opowiada o gigantycznym, masowym zjawisku tzw. szabru mienia poniemieckiego, dokonywanego na gigantyczną skalę zarówno przez napływająca ludność jak i przez wielu przedstawicieli instytucji nowego państwa.
Rozdział „Straż nad Odrą” poświęcony jest temu, co działo się tuż po wojnie przy zachodniej granicy nowego państwa polskiego, w tym pierwszemu, szczecińskiemu buntowi przeciwko władzy ludowej etc. „Komuniści fałszują wybory” traktuje o wyborach do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku.
„Zniszczymy wszystkich kułaków” opowiada o przymusowej kolektywizacji na przykładzie głośnej w 1951 roku tzw. sprawy gryfickiej. „Bicz na prywatną inicjatywę” dotyczy oczywiście działalności tzw. Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, która działała od 1945 do 1954 roku. W „Jak pokonać bumelanta” możemy przeczytać o froncie walki z „obibokami”, a tym o pierwszym procesie bumelantów w maju 1950 roku w Bytomiu. „Nierozłączne siostry dwie, młodzież i SP” to rzecz jasna rzecz o działalności młodzieżowych brygad pracy Służba Polsce, do których ciekawie artystycznie nawiązał Andrzej Wajda w „Człowieku z marmuru”.
Tytuł „Polacy w pracy i po pracy” mówi sam za siebie: o warunkach pracy i jak spędzano czas po jej zakończeniu, w tym o ówczesnych rozrywkach.
O powojennym budownictwie, m.in. tym rozwijanym w stylu socjalistycznego realizmu opowiadają dwa ostatnie rozdziały: „Architektura na sowiecką modłę” i „Nowe szaty stolicy”. Do dziś jest ona częścią urbanistycznego krajobrazu Polski, od warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki, Muranów i MDM, poprzez socrealistyczne osiedla mieszkaniowe w całym kraju (m.in. w Lublinie), po Dom Rybaka we Władysławowie nad Bałtykiem.
Walorem tej niewielkiej książeczki napisanej przez zespół autorski jest barwny, reporterski język narracji i nasycenie jej licznymi konkretami, także anegdotycznymi, czerpanymi z ówczesnej prasy. Zainteresowani wzbogaceniem wiedzy o tych czasach mogą sięgnąć do tytułów pomieszczonych w kończącej tomik bibliografii.
„Polska zaraz po wojnie”, seria „Wszystkie Barwy PRL-u”, Warszawa 2021, tom 7, str. 158, ISBN 978-83-268-3427-1