„Amantka z pieprzem”, tak nazywa się ta książka, w której znakomita aktorka odpowiada na pytania Grzegorza Ćwiertniewicza.
Zazwyczaj, pewnie z przyzwyczajenia, określa się takie książki wywiadami-rzekami, ale ta mieniąca się wieloma barwami rozmowa różni się od ich typowego charakteru. To bardziej dorzecze niż rzeka, albo jeszcze lepiej: mozaika, migocąca kolorowymi okruchami jak w kalejdoskopie, która układa się w rozmaite wzory i konfiguracje.
Nie jest to więc rozmowa podzielona na duże bloki tematyczne w rodzaju: życie prywatne, kariera teatralna, obecność na ekranie, pasje i aktywność społeczna, okraszone garścią anegdot, a czasem manifestem artystycznym. Nie jest to rozmowa teatrologiczna czy filmoznawcza, opatrzona licznymi przypisami, tzw. aparatem naukowym i modnymi pojęciami z dziedziny performatyki, antropologii i myśli krytycznej Michela Foucault. Nie jest to wreszcie rozmowa o polityce i ideologii, czyli walce artysty o wolność. Nie jest tym wszystkim, choć zrazem dotyka tych wszystkich wątków, ale czyni to nienatrętnie, niejako mimochodem, bez presji i poczucia misji nauczania maluczkich i wprowadzania ich w świat prawdziwych wartości. Słowem jest to rozmowa, w której traktuje się czytelnika poważnie, ale jednocześnie w pewnej mierze uwodzi. Czy nie na tym polega zadanie aktora? Pozyskać dla siebie widza, wejść z nim sojusz, a nawet oczarować i porwać?
Oczywiście, pozyskać za pośrednictwem zawodowo skrojonych ról, a tych przecież było w życiu zawodowym aktorki bardzo wiele: w teatrze, na ekranie i w ukochanym radiu, z którym nie rozstaje się od wielu lat. Jak ogromny to dorobek przypomina Ćwiertniewicz w dołączonym do rozmowy „Kalendarium”, czyli zestawieniu wszystkich dokonań artystki w teatrze, radiu, filmie i telewizji. To zestawienie wieńczy rubryka przypominająca nagrody, odznaczenia i wyróżnienia. Nie byłbym sobą, gdybym nie wspomniał o niedawnej Nagrodzie im. Ireny Solskiej, przyznanej Grażynie Barszczewskiej przez Polską Sekcję Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Teatralnych (AICT/IATC) w uznaniu osiągnięć artystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem dokonań na deskach warszawskiego Teatru Polskiego. To z okazji tej nagrody w liście gratulacyjnym pisał do Laureatki Olgierd Łukaszewicz, ówczesny prezes ZASP: „Twoje wzorcowe posługiwanie się słowem, nacechowane wartościami artystycznymi, pięknem zarówno słowa znaczącego jak słowa brzmiącego, tudzież nieustanne pielęgnowanie zasad dykcji i wyrazistości wymowy scenicznej, czyli pieczołowitości w zakresie tradycyjnego kunsztu aktorskiego, zaowocowało przyznaniem tytułu Mistrza Mowy Polskiej.
Z radością zatem przyłączam się do grona admiratorów, serdecznie gratulując wyróżnienia, jakim jest Nagroda im. Ireny Solskiej, aktorki znanej ze swej pracowitości, artyzmu najwyższej próby i oddania sztuce, cech tak spójnych z Twoim spojrzeniem na Teatr i pracę w nim. Gratuluję zaszczytu dołączenia do tak zacnego grona artystek, którego listę otwiera niezwykła i niezapomniana Danuta Szaflarska”.
Ten ogromny spis zasług aktorskich wspiera znakomicie warstwa ilustracyjna tej książki, mnóstwo pięknych fotosów z planów filmowych i teatralnych, także nieco zdjęć prywatnych, a także skopiowanych okładek czasopism i niepoliczonych wywiadów, które udzieliła gwiazda „Kariery Nikodema Dyzmy”. Nie można tytułu tego filmu-serialu tutaj ominąć (w książce sporo szczegółów na ten temat) – przyniósł przecież aktorce niezwykłą popularność i uznanie.
Nie byłoby możliwe sporządzenie wspomnianego spisu ról, gdyby nie pracowitość i zdolność organizowania czasu. Powiedzieć jednak o Grażynie Barszczewskiej, że jest artystką doskonale zorganizowaną, to umieścić ją w rejestrze wszystkich „pozapinanych”, z którymi tak namiętnie walczył Mrożkowski Stomil z „Tanga”. Coś jednak jest na rzeczy, bo wewnętrzne biuro porządkowania zajęć musi być w stałym pogotowiu – aktorce nigdy nie brakowało zajęć, propozycji, zaproszeń. Jeśli więc chce się traktować poważnie innych, trzeba takie „wewnętrzne biuro” prowadzić. Czyni to od lat niezawodnie – nie ma mowy o spóźnieniach, przekładaniach terminów. Precyzyjne planowanie stoi na straży spokoju aktorki i wszystkich, którzy z nią współpracują. Może ktoś ma inne doświadczenia, ale ja nigdy się na tym nie zawiodłem – co dogadane, to i spełnione. Niby nic, a jednak ważna cecha, niekoniecznie powszechna.
To przecież nie znaczy, że obce jest jej szaleństwo. Gdyby było inaczej, nie wymyślałaby dla siebie nowych zadań, nie mierzyłaby się z poprzeczkami, które sama sobie ustawia, by pokonać więcej trudności, zobaczyć coś nowego, uciec od sztampy. Dotyczy to również poszukiwania szczelin w rolach, o których wydawałoby się, wiemy już wszystko, a tymczasem Grażyna Barszczewska potrafi w nich znaleźć coś wcześniej niedostrzeżonego, jak choćby u pani Dulskiej („Dulscy” w stołecznym Teatrze Polskim, 2007), która w jej wykonaniu wcale nie była uciążliwym babsztylem, ale prącą do sukcesu bizneswoman (po latach to odkrycie powtórzy Magdalena Cielecka w telewizyjnym spektaklu Marcina Wrony, 2013).
A czy nie jest szaleństwem niezwykle przecież urodziwej kobiety pobrzydzanie się albo występowanie „sauté” jak w monodramie w Teatrze Polonia („Pani z Birmy”, 2009). Choć niekiedy przyjmuje to obrót zgoła nieprzewidywalny – postarzona w „Niezatańczonym tangu” wedle prozy Wiesława Myśliwskiego, w miarę rozwoju spektaklu – młodnieje. Albo ukrywa się za charakteryzacją tak dalece, że nawet jej własny mąż nie rozpoznaje (kilka wcieleń
w „Królowej Śniegu”).
Imponująca jest otwartość Grażyny Barszczewskiej na wiele tonacji i barw, bez mała dziecięca ciekawość, szukanie nowych doświadczeń – od jaskrawego kabaretu („Pożar w burdelu) po tragizm odchodzenia (najnowszy przykład to rzecz o Marlenie Dietrich). Ta ciekawość to całkiem niezła tarcza przed rutyną, która na pewno jej nie grozi.
To wszystko widać jak na dłoni w tej rozmowie, podzielonej inteligentnie na krótkie fragmenty, które pozwalają przerwać i rozpocząć lekturę w dowolnym momencie i miejscu, choć zaręczam, że kto rozpocznie lekturę, to w nią już wsiąknie i przerwać ją będzie niezwykle trudno. Każdy z tych fragmentów rozmowy-opowieści broni się sam, jest pewną całością, niewielkim okruchem, jak już wspominałem, często bardzo smakowitym i dowcipnym. Świadczą o tym choćby tytuły tych segmentów opowieści, dla przykładu: „Za krucha na ladacznicę”, „Nałogi mi nie smakują”, „Reguła dietetyczna”, „Zostaną… rzęsy!”, „Na wieki wieków… amantka?” „Ludożerka”. Ale dopiero razem, w pewnym napięciu i dialogu, tworzą całość, zaskakująco spójną i czytelną. Prawdopodobnie wynika to z tego, że Barszczewska należy do rozmówczyń, które nie mówią wszystkiego, co wiedzą, ale wiedzą, co mówią. I prawdopodobnie dlatego, że Grzegorz Ćwiertniewicz należy do empatycznych rozmówców, który nie kryje swego zdania, mimo deklarowanej admiracji dla swej rozmówczyni i jej imponującego dorobku.
Ale z książki wyłania nie tylko portret zawodowy aktorki, ale i prywatny, choć Grażyna Barszczewska ze swoją prywatnością się nie obnosi. Nietrudno zauważyć jak bardzo jest rodzinna, zakochana w domu, współczująca, wrażliwa na cudze cierpienie, uczynna, pełna taktu i ciepła. Wyrozumiała, a zarazem wymagająca przede wszystkim wobec siebie, ale także innych. Życzliwa dla wstępujących do tego zawodu, ale zarazem krytyczna, bez taryfy ulgowej dla pracy wykonanej byle jak. Pełna pasji i wdzięczności dla partnerów scenicznych i filmowych i przede wszystkim „robotna”. Wspaniale odsłania charakter Grażyny Barszczewskiej jej syn Jarosław Szmidt, który autorowi książki ujawnił pierwszą tajemnicę artystki: „Sama mówi, że nie znosi pustych przebiegów, i objawia się to głównie w jej chęci jak najlepszego wykorzystania czasu każdego dnia, ale też jej obniżonej cierpliwości… Zazwyczaj wpada i od progu rzuca: „To co robimy?!”. Musi czuć się aktywnie potrzebna. Zwracam się zwykle wtedy do niej słowami: „Mamo, spokojnie…”.
Ale chyba to nie pomaga. Zresztą, być może niechęć do „pustych przebiegów” to fundament pełnej sukcesów drogi artystki.
„Grażyna Barszczewska – Amantka z pieprzem w rozmowie z Grzegorzem Ćwiertniewiczem”, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2019, str. 222, ISBN 978-83-816-9074-4.