Polacy a Kaukaz

Już Adam Mickiewicz w swej pracy „Pierwsze wieki historii polskiej” pisał, że Polacy są potomkami Łazów, indoeuropejskiego ludu przybyłego z Kaukazu.

Kontakty handlowe naszego kraju z tym rejonem sięgają XIII wieku, a zainicjowali je zamieszkujący Polskę Ormianie. Szczyt wymiany handlowej przypadł na przełom XVII i XVIII wieku, gdy w Polsce nastała moda na kaukaskie stroje, broń i konie. Na przestrzeni wieków ukształtowały się trzy główne szlaki handlowe łączące Polskę z Kaukazem. Najważniejsze znaczenie miał tzw. szlak turecki. Prowadził on ze Lwowa przez Kamieniec Podolski; i dalej przez terytorium Anatolii do Tabryzu i innych miast Kaukazu. Drugi, tzw. czarnomorski, wiódł ze Lwowa i Kamieńca Podolskiego drogą lądową do tureckich portów na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, a następnie drogą morską do portów na wybrzeżu zachodniej Gruzji i stamtąd drogą lądową do innych miast Kaukazu. Trzeci, tzw. tatarski, prowadził też ze Lwowa przez Dzikie Pola i stepy czarnomorskie do Perekopy, dalej przez Krym do zachodnich wybrzeży Kaukazu.
Poszukiwanie sojuszników w toczonych przez Polskę wojnach z Turcją spowodowało skierowanie na Kaukaz i dalej do Persji pierwszych polskich misji dyplomatycznych. Ciekawostką jest, ze Rzeczpospolita utworzyła swoje pierwsze stałe przedstawicielstwo dyplomatyczne w Persji już w XVI wieku, a w sąsiedniej Rosji dopiero… w drugiej połowie XVIII wieku!
Na Kaukaz docierali z naszego kraju także misjonarze katoliccy, którzy korzystając z poparcia polskich monarchów założyli tzw. misję perską. Zaowocowało to pierwszymi relacjami o Kaukazie. Najobszerniejszą spisał jezuita Tadeusz Krusiński na początku XVIII w. i stanowiła ona podstawowe kompendium wiedzy o Persji i Kaukazie w całej Europie aż do połowy XIX w.
Liczba Polaków na Kaukazie zaczęła gwałtownie rosnąć w końcu XVIII wieku. W wyniku rozbiorów wschodnia część Rzeczypospolitej znalazła się w Imperium Rosyjskim, a miliony Polaków – chcąc nie chcąc stały się poddanymi cara. Dla Rosji zaś Kaukaz był strategicznie ważny w jej potężnym konflikcie z Turcją o Bałkany, Krym, Azję Mniejszą…
Na Kaukaz trafiało wielu Polaków służących w carskiej armii. Byli to i generałowie, i oficerowie – a także prości żołnierze z poboru. Polacy byli topografami, podróżnikami, odkrywcami, lekarzami. Jedni jechali na Kaukaz dobrowolnie, zdobywając fortuny i stanowiska – inni byli zesłańcami lub ich potomkami.
Napiszę o kilkunastu rodakach związanych z Kaukazem.
Jednym z nich był urodzony w 1831 roku w Warszawie Ludwik Aleksander Młokosiewicz. Był wybitnym przyrodnikiem i leśnikiem. Po ukończeniu Aleksandryjskiego Korpusu Kadetów w Brześciu Litewskim został skierowany do służby wojskowej na Kaukazie. Był oficerem sztabu Tyfliskiego Pułku Grenadierów. Gromadził kolekcje biologiczne i zoologiczne. Po przejściu na emeryturę dołączył do wypraw swego rodaka Konstantego Branickiego do Persji i Turcji. Sprawozdania z wypraw były drukowane przez polskie i rosyjskie czasopisma. Zebrane eksponaty przesyłał do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie i do Muzeum Branickich, a także do Rosyjskiego Towarzystwa Entomologicznego w Petersburgu – tym bardziej że jego prezesem od 1879 roku był Polak – Oktawiusz Radoszkowski. W 1898 roku w uznaniu zasług Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne przyznało mu swój medal. W 1900 roku z asystentem Uniwersytetu Dorpackiego Bolesławem Hryniewieckim udał się do Kachetii. Odegrał dużą rolę w rozwoju hodowli i rolnictwa na Kaukazie, upowszechnił uprawę włóknodajnej rośliny ramii indyjskiej i hurmy wschodniej. Należał tam do pionierów uprawy herbaty, oliwek, cytryn i bawełny. Udomawiał kuropatwę górską, cietrzewia kaukaskiego oraz bażanta kolchidzkiego. Dzięki jego staraniom utworzono Rezerwat Łogodechski na Równinie Kachetyjskiej. Zmarł w 1909 roku w Dagestanie. Jego grób znajduje się w Lagodeczi (Gruzja), a na pięknej płycie kamiennej wygrawerowano jego portret i umieszczono napis w językach polskim, rosyjskim i gruzińskim: „Ludwik Młokosiewicz – Niestrudzony badacz fauny i flory Kaukazu”.
Na Kaukazie prowadzili prace topografowie Józef Chodźko i Hieronim Stebnicki. Zygmunt Łukawski w swojej książce pt. Ludność polska w Rosji napisał, że podobnie jak na Syberii i w Azji Środkowej, pierwsi badacze tego regionu rekrutowali się spośród zesłańców. Garnizony wojskowe były przepełnione żołnierzami z byłej Rzeczypospolitej, których tu przysyłano dla odbycia służby. Wielu pozostawało tu już na stałe. W gronie takich wojskowych znalazł się filomata, kolega uniwersytecki Mickiewicza – wspomniany wyżej Józef Chodźko (1800–1881), jeden z najwybitniejszych topografów polskich. Członek Towarzystwa Filomatów. W 1821 roku wstąpił do armii rosyjskiej.
W 1852 roku awansowany został na generała. W 1855 roku został naczelnikiem wszystkich topografów wojskowych na terytorium Kaukazu i przystąpił do wykonania triangulacji całego regionu. Pierwszą mapę Kaukazu Chodźko przedstawił osobiście carowi Aleksandrowi II na specjalnej audiencji. W 1868 roku odznaczony został wielkim złotym medalem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.
Jego następcą na stanowisku naczelnika topografów wojskowych Kaukazu został również Polak, wspomniany wcześniej Hieronim Stebnicki. Prócz prac topograficznych zajmował się również etnografią ludów kaukaskich. W 1859 roku oddelegowany do służby w Sztabie Generalnym. Od 1860 roku prowadził prace związane z triangulacją i wykonaniem map Kaukazu oraz rejonu Morza Kaspijskiego. Na głównym pasie Kaukazu pomierzył wszystkie większe szczyty od Elbrusu do Kazbeku. Pozostawił też opis triangulacyjny szczytów Kaukazu.
W Azji Mniejszej kierował pracami triangulacyjnymi i niwelizacyjnymi. Od 1866 roku szef Wojskowo-Topograficznego Oddziału w Sztabie Głównym Imperium Rosyjskiego, od 1867 roku szef Kaukaskiego Oddziału Wojskowo-Topograficznego. Tam przeprowadził wiele astronomicznych i gipsometrycznych pomiarów w południowej części podnóża Kaukazu i w Persji.
W latach 1870–1872 kierował wyprawą do Turkmenii, podczas której jako pierwszy opisał rzekę Amu-darię. Opracował wycinki map Azji Mniejszej, Persji, Kaukazu i zachodniej Turkmenii.
Po wojnie rosyjsko-tureckiej 1877–1878 rząd rosyjski zlecił mu wytyczenie nowej linii granicznej z Turcją. Projekt Stebnickiego stał się podstawą do rokowań na kongresie berlińskim. Służbę w armii zakończył w randze generała.
Od 1878 roku członek korespondent Petersburskiej Akademii Nauk. Członek Imperatorskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1881 roku powiązał geodezyjnie Konstantynopol z innymi punktami geodezyjnymi i topograficznymi Europy, określił różnicę długości geograficznej między Konstantynopolem a Odessą. Od 1885 roku szef Zarządu Topograficznego Sztabu Generalnego. Pod jego kierownictwem były wykonane liczne prace geodezyjne, m.in. opracowanie uogólnienia prac rosyjskich geodetów dotyczące odległości między równoleżnikami 52 – 47 1/2 stopnia szerokości geograficznej północnej, skatalogowanie rosyjskiej sieci niwelacyjnej. W 1887 roku został przewodniczącym oddziału matematyki geograficznej Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a potem w tym samym roku zastępcą przewodniczącego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i przewodniczącym Komisji do spraw określenia sił ciężkości w Rosji. Dzięki tym obserwacjom siły ciężkości zostały określone dla europejskiej i azjatyckiej części Rosji.
Hieronim Stebnicki jest dla nas, Polaków, osobą ciekawą także z innego powodu: otóż przez swoją córkę (która wyszła za mąż także za Polaka) był on dziadkiem wybitnego fizyka niskich temperatur i laureata Nagrody Nobla z 1978 roku Piotra Kapicy.
Piotr Kapica był wnukiem topografa Hieronima Stebnickiego, ale słynne uzdrowiska na Kaukazie powstały głównie dzięki rekomendacjom innego polskiego uczonego z dziedziny topografii – profesora Stanisława Stefana Zaleskiego. Ukończył on medycynę i chemię na Uniwersytecie Warszawskim, a tytuł profesora uzyskał na uniwersytecie w Tomsku na Syberii. W 1895 roku skierowano go na Kaukaz do zbadania właściwości źródeł „Narzan”.
Zaleski bardzo wysoko ocenił ich jakość leczniczą i w swoim raporcie zarekomendował utworzenie uzdrowisk w określonych miejscowościach. Po zakończeniu pracy na Kaukazie przeniósł się w 1897 roku do Petersburga, prowadził tam wydział ogólnej chemii anatomicznej i fizjologicznej w Petersburskim Kobiecym Instytucie Medycznym. Jego praca pt. O nieodpowiedniości srebrnych kloszek tracheotomicznych napisana w nawiązaniu do choroby Fryderyka III, została przetłumaczona na prawie wszystkie języki europejskie. Liczba prac naukowych Zaleskiego, głównie o eksperymentach laboratoryjnych, sięga 100.
Znanym topografem w Rosji w XIX wieku był nasz rodak generał Edward Kowerski. Pod jego kierunkiem dokonano nowych topograficznych pomiarów Krymu. Był on również autorem specjalnej mapy państwa rosyjskiego, którą opracował na jubileusz pięćdziesięciolecia Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, przypadający w 1895 roku. Przyjaźnił się z innym Polakiem, też generałem – Janem Borkowskim, członkiem Komitetu Technicznego Zarządu Intendentury Armii. Brał on udział w ekspedycji w okolice Nadwołża, mającej zbadać pozyskiwanie i logistykę zbóż w tej części Rosji. Za pracę na ten temat pt. Issledowanya chlebnoy torgowli Borkowski otrzymał od Towarzystwa Wolno-Ekonomicznego złoty medal. Przepracował wiele lat na stanowisku naczelnika biura statystycznego w Ministerstwie Komunikacji, był też redaktorem organu prasowego tego ministerstwa.
W nieco inny sposób swój wkład w rozwój Kaukazu wniósł Witold Zglenicki herbu Prus – znany jako ojciec nafty bakijskiej. Ten urodzony pod Kutnem Polak ukończył Instytut Górniczy w Petersburgu. W 1893 roku skierowano go do pracy do Baku. Pasjonował się geologią, wolny czas i fundusze inwestował w tę działalność. Opracował i podarował nafciarzom przyrząd do pomiarów prostopadłości wiercenia otworów górniczych. Zaprojektował też urządzenie do podmorskich wierceń i wydobycia ropy naftowej, stając się w tej dziedzinie absolutnym światowym pionierem. Wyznaczył podmorskie działki naftowe, określając ich zasobność, oraz ustalił złoża naturalne na tym terenie. Świetnie oceniła jego dokonania jedna z gazet: „Człowiek, który uczynił z Baku naftowe eldorado”. Szach Persji Muzaffar ad-Din za odkrycia geologiczne na terenie tego kraju wyróżnił go w 1900 roku Orderem Lwa i Słońca. Dzięki inżynierowi Zglenickiemu powstały w Baku wodociągi.
Dowiedziawszy się niespodziewanie o swojej śmiertelnej chorobie – cukrzycy, która w tamtym czasie była nieuleczalna, sporządził testament, zapisując na polską naukę (utworzenie specjalnego funduszu dla jej wsparcia) i inne cele charytatywne dochody ze swoich pól naftowych.
Zmarł w Baku, pochowany jest w Woli Kiełpińskiej koło Zegrza pod Warszawą. Niestety, jego testament został wykonany tylko po części z wolą zmarłego. Po przewrocie bolszewickim w Rosji pola naftowe należące do fundacji Zglenickiego zostały przez bolszewików wywłaszczone bez odszkodowania. W ten sposób przestał istnieć kapitał Polskiego Nobla.
Z pobytem Zglenickiego w Baku związana jest inna ciekawa historia. Otóż współfinansował on wraz z rodziną Rylskich budowę kościoła rzymskokatolickiego (pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny). Kościół ten stał się silnym ośrodkiem polskości. Bakijską Polonią kierował przybyły z Kijowa aptekarz January Wyszyński. Kilkadziesiąt lat później jego syn Andrzej Wyszyński zostanie generalnym prokuratorem Związku Radzieckiego, głównym narzędziem Stalina do oskarżania wrogów ludu.
Godnym następcą Zglenickiego w Baku był inżynier Paweł Potocki, specjalista przemysłu naftowego, szczególnie wydobycia ropy naftowej. Urodził się w polskiej rodzinie z Sankt-Petersburga. Ojciec, Mikołaj Potocki, był generałem infanterii i wykładał w Akademii Wojskowej w Petersburgu. Paweł przybył do Baku w 1910 roku, by podjąć pracę nad osuszeniem zatoki Bibi Ejbat, kontynuując dzieło nieżyjącego już Witolda Zglenickiego (zmarł w 1904), który – jak wcześniej pisałem – badał złoża naftowe w Azerbejdżanie i wskazał najbardziej perspektywiczne działki roponośne na lądzie i na Morzu Kaspijskim. W 1922 roku Potocki stworzył śmiały projekt osuszenia 27 hektarów morza, za który na konkursie w Moskwie otrzymał nagrodę. Wkrótce stworzył nowy projekt, na 79 hektarów, który również z powodzeniem był zrealizowany. Potocki był także wynalazcą pompy piaskowej do gaszenia płonącej ropy naftowej. Za swoje osiągnięcia został odznaczony najwyższą nagrodą w Związku Radzieckim – Orderem Lenina. Zgodnie ze swoją ostatnią wolą został pochowany na miejscu swojej pracy – na sztucznie utworzonym lądzie Bibi Ejbat, nad brzegiem Morza Kaspijskiego. Na jego katolickim grobie znajdują się tablice w trzech językach. Napis na nich głosi: „Paweł Potocki (1879–1932) – polski inżynier, osuszył zatokę Bibi Ejbat, umożliwiając pierwsze na świecie wydobycie ropy spod dna morza”.
Odkrywcą wielu nowych złóż ropy naftowej w Rosji był urodzony w 1873 roku w Petersburgu Kazimierz Kalicki. W 1899 roku ukończył tamtejszy Instytut Górniczy. Z dużym powodzeniem prowadził poszukiwania ropy naftowej w Dagestanie, na Archipelagu Bakijskim, w górach Kopet-dag. Później odkrył pokłady tego surowca w Ferganie i na terenie Uzbekistanu. Zmarł w 1941 roku w Leningradzie.
Wielkim kapitalistą naftowym w Baku był także inny Polak – Hipolit Rylski. Po zwolnieniu z zesłania syberyjskiego przybył do Baku i rozpoczął pracę jako zwykły dróżnik kolejowy. Z czasem dorobił się ponadmilionowej fortuny na operacjach naftowych i należał do najbogatszych ludzi w mieście.
Z Kaukazem związany był przyszły bohater wojny z Napoleonem – generał Eufemiusz Czaplic s.Ignacego. Urodzony w 1768 roku wstąpił jako kadet do wojska polskiego, ale już w 1783 roku przeniósł się do armii rosyjskiej. W 1796 roku zasłużył się w walkach z Persami, gdzie dowodził pułkami kozaków. Brał m.in. Derbent i Baku – i to jego za wybitne zasługi generał Zubow wysłał do carycy Katarzyny II z kluczami do zdobytego Baku. Ta awansowała go wówczas na pułkownika (18.07.1796). W 1801 roku car Aleksander I wziął go do swojej świty i awansował na generała. Czaplic był potem rosyjskim bohaterem wojen napoleońskich, uczestniczył w największych bitwach, bohater spod Austerlitz.
Generał Eufemiusz Czaplic był stryjem innego carskiego dowódcy – Justyniana Czaplica s.Adama, urodzonego w 1797 roku. Od 1840 roku służył on na Kaukazie, 7 kwietnia 1846 roku mianowany na generał-majora. Brał udział w wielu bojach, dowodził rosyjskimi wojskami w wielu walkach, za co został odznaczony m.in. orderem św.Stanisława I stopnia. To on zdusił powstanie Szamila w Dagestanie. W latach 1850-1856 dowodził dywizją, w 1865 roku awansowany na generała-lejtnanta. Zmarł w 1877 roku.
Józef Hauke-Bosak urodził się w 1790 roku w Warszawie. Jako pułkownik polskiego wojska wysłany został na front wojny rosyjsko-tureckiej 1828–1829. Po zakończeniu działań przywiózł do Warszawy zdobyte na Turkach przez Iwana Dybicza działa. W 1830 roku car Mikołaj I nadał mu tytuł hrabiego. Później osiadł w Petersburgu, pełniąc przy dworze kilka ważnych funkcji: adiutanta cesarza, generała majora orszaku carskiego i nauczyciela języka polskiego następcy tronu Aleksandra Nikołajewicza, późniejszego cara Aleksandra II.
Konsekwentnie Józef Ludwik Hauke-Bosak – syn Józefa Haukego – w 1855 roku został ordynansem cara Aleksandra II. Brał aktywny udział w walkach na Kaukazie, dosłużył się dwóch krzyży i złotej szabli za męstwo, zyskał przydomek „Lwa Kaukazu”. Po wybuchu powstania styczniowego (1863-1864), na prośbę dowódcy tego powstania RomualdaTraugutta, uczyniono go wojennym komendantem województw krakowskiego i sandomierskiego. Dowodził wojskami powstańczymi w bitwach pod Opatowem i Ociesękami, taktyką długich marszów wiązał siły rosyjskie. Po upadku powstania zdążył wyemigrować. Wyjechał do Francji, gdzie zdobył sławę bohatera, walcząc w wojnie prusko-francuskiej w korpusie Garibaldiego. Zginął w 1871 roku w bitwie pod Dijon. Trumnę okrytą biało-czerwoną flagą złożono na cmentarzu w Genewie.
W latach 40. XIX wieku kozackimi oddziałami armii rosyjskiej tłumiącej powstania kaukaskie dowodził generał Feliks Krukowski, który zginął w walce z Czeczenami w 1848 roku. W sumie w latach1834–1855 na Kaukazie służbę pełniło ok. 20tys. Polaków. Wierni carowi i polskiemu królowi, wielu z nich dosłużyło się wysokich stopni, niektórzy zajmowali się działalnością badawczą dotyczącą losów polskiego (ukraińskiego) kozactwa – przeniesionego częściowo przez carycę Katarzynę II na południe Rosji. Na przykład Konstanty Rakowski był „ojcem” historiografii Kubańskiego Wojska Kozackiego – wraz z innym Polakiem, Walentym Olszewskim. Z kolei Adam Pijanowski był pierwszym badaczem Stawropolskich Pułków Kozackich, a Rzewuski napisał pierwszą książkę o Kozakach terskich (tereckich). Oni oraz inni autorzy byli znawcami kozactwa i to do nich odwołuje się współczesna literatura naukowa.
Tajnym radcą stanu i naczelnym chirurgiem Armii Kaukaskiej był urodzony w 1826 roku pod Witebskiem Jan Minkiewicz. W 1848 roku ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Moskiewskim. Po ich ukończeniu pracował jako ordynator w twierdzy w Dagestanie, napisał tam pracę po łacinie na temat febry. Otrzymał za nią doktorat. W czasie wojny krymskiej (1853) był naczelnym lekarzem szpitala w Sewastopolu. Od 1854 roku przebywał w Erewaniu, został naczelnym chirurgiem Armii Kaukaskiej. Zainteresował się wtedy medycyną tradycyjną ludów Kaukazu. Był wieloletnim prezesem Towarzystwa Lekarskiego Kaukaskiego. Po przejściu na emeryturę osiadł w Gruzji, w Tyflisie. Pozostawił ok. 150 prac w języku polskim, rosyjskim i niemieckim. Całe życie spędził w Rosji – zawsze uważając się za Polaka z Witebska. Kilkadziesiąt artykułów zamieścił w polskich pismach, działał aktywnie w polskiej wspólnocie katolickiej skupionej wokół kościoła św. Piotra i Pawła w Tyflisie. Zmarł w tym mieście w 1897 roku, pochowany został na cmentarzu katolickim w Sołołakach.
Na Kaukazie rozpoczął swoją karierę wojskową przyszły dowódca 200-tysięcznej armii Komuny Paryskiej – generał Jarosław Dąbrowski. Urodził się 13 listopada 1836 roku w Żytomierzu na Ukrainie, w szlacheckiej rodzinie herbu Radwan. W 1845 roku został wysłany do Korpusu Kadetów w Brześciu Litewskim. W 1853 roku przeniósł się do Korpusu Kadetów w Petersburgu, który ukończył w 1855 roku, uzyskując stopień chorążego. Następnie przez cztery lata służył w wojsku rosyjskim, walcząc z powstańcami czerkieskimi na Kaukazie. Za kampanię kaukaską został odznaczony, co otworzyło mu drogę do kariery wojskowej. W latach 1859–1861 studiował w Mikołajowskiej Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu. Po jej ukończeniu został skierowany do Warszawy, gdzie włączył się w przygotowywanie powstania polskiego przeciw Rosji. Został za to zesłany na Syberię, skąd uciekł do Francji, zostając wybitnym dowódcą. 5 maja 1871 roku został mianowany naczelnym wodzem całości wojsk Komuny Paryskiej. Ranny 23 maja roku na barykadzie przy ulicy Myrha w dzielnicy Montmartre, w czasie obrony 19. i 20. dzielnicy Paryża, zmarł tego samego dnia w szpitalu Lariboisière, w obecności doktora Henryka Gierszyńskiego. Został pochowany na cmentarzu Pére Lachaise, niedaleko grobu naszego innego wielkiego rodaka – Fryderyka Chopina.
Innym carskim dowódcą był urodzony w 1811 roku pod Witebskiem Lucjan Łukomski, syn Juliana. W 1841 roku za męstwo na Kaukazie został mianowany majorem. Jego kariera się rozwijała, w 1861 roku został generałem majorem. Odznaczony wieloma orderami, m.in. św. Stanisława I stopnia. Zmarł w 1867 roku.
Rosyjskim generałem-lejtnantem został Paweł Marceli Chrzanowski, urodzony w 1846 roku pod Piotrkowem. Ukończył Akademię Wojskowo-Prawną. Został mianowany sędzią wojskowym w Tyflisie (obecnie Tbilisi). Na Kaukazie poślubił Cecylię Gilewiczównę. Szybko awansował. Był wiceprezesem sądu w Taszkencie, a w 1895 podczas wojny z Chinami został prezesem sądu we Władywostoku. Gdy wysłużył pełną emeryturę oraz stopień generał-lejtnanta – wraz z żoną i czworgiem dzieci zamieszkał na stałe w Warszawie, gdzie utworzył najsłynniejszą wówczas i największą na ziemiach polskich szkołę średnią.
W 1916 roku na dowódce Kaukaskiej Dywizji Kawalerii wyznaczono generała-majora Aleksandra Karnickiego.Był on już wcześniej nagrodzony wieloma odznaczeniami, również zagranicznymi – z Chin, Japonii i Niemiec. Ostatnie rosyjskie odznaczenie – Order Wojenny Świętego Jerzego – przyznano mu w czerwcu 1917 r. Potem nastąpiło pożegnanie z armią rosyjską – jak wielu Polaków Karnicki zasilił szeregi I Korpusu Polskiego w Rosji. W lutym 1918 roku został zastępcą gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Po rozwiązaniu I Korpusu gen. Karnickiemu powierzono dowództwo grupy w Armii Ochotniczej dowodzonej przez urodzonego w Polsce i przez Polkę generała Antona Denikina. W styczniu 1919 roku wrócił do Wojska Polskiego. Został generalnym inspektorem jazdy.
Po przeciwnej stronie frontu, czerwonej, stał inny Polak – generał – Michał Lewandowski. Jego ojciec Karol pochodził z chłopskiej rodziny z Królestwa Polskiego, wezwany do wojska służył w Tyflisie (Tbilisi), tam też urodził się mu syn. Gdy Michał dorósł, też został żołnierzem, walczył w latach 1914–1918 na frontach I wojny. Związał się z komunistami i piął po szczeblach kariery od dowódcy dywizji aż do stanowiska dowódcy w latach 1919–1921 w 11. Armii, a potem 9. Armii. Walczył z Korniłowem, a jego armia zajęła Azerbejdżan. Po wojnie był m.in. szefem Biura Politycznego Armii Czerwonej, delegatem do Rady Najwyższej ZSRR. W 1938 roku został skazany w ramach represji stalinowskich na karę śmierci, zrehabilitowany w 1956 roku.
Rosyjskim, a potem polskim generałem był także Filip Stanisław Dubiski urodzony w 1860 roku w Dubiszczach na Wołyniu. 1 września 1879 rozpoczął zawodową służbę w Gwardii Imperium Rosyjskiego – po ukończeniu nauki w 2 Konstantynowskiej Szkole Wojskowej w Petersburgu. Po 1896 przeniesiony został z gwardii do armii, w stopniu podpułkownika. Służył w jednostce piechoty w Puławach. Przeszedł kolejne szczeble dowódcze i sztabowe na Dalekim Wschodzie i na Kaukazie. 25 marca 1914 awansował na generała majora i objął dowództwo 2 brygady 39 Dywizji Piechoty. Odznaczył się na froncie tureckim i w operacji nad rzeką Eufrat. W 1916 sformował w Tyflisie 5 Kaukaską Dywizję Strzelecką i dowodził nią, a od 1917 I Korpusem na Froncie Kaukaskim. W 1917 został awansowany na generała lejtnanta. Po rewolucji październikowej powrócił do Polski.
23 grudnia 1918 przyjęty został do Wojska Polskiego, z zatwierdzeniem posiadanego stopnia generała porucznika. Od stycznia 1919, po wybuchu powstania wielkopolskiego, dowodził 1 Dywizją Strzelców Wielkopolskich. W czerwcu objął dowództwo Okręgu Zachodniego Wojsk Wielkopolskich.
Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Zginął 28 września 1919 pod Bobrujskiem. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Za największego szpiega w historii Związku Radzieckiego uważany jest w Rosji agent amerykański Oleg Pieńkowski. Październik 1962 roku. Świat stoi na krawędzi wojny. Chruszczow rozmieszcza na Kubie rakiety jądrowe i ogłasza pełną gotowość wojsk do uderzenia na USA. Sowieci zestrzeliwują amerykański samolot szpiegowski. Kennedy nie odpowiada na te działania, tylko wprowadza blokadę Kuby, wydając rozkaz zatopienia wszystkich jednostek sowieckich, które zbliżą się do wyspy. Dokładnie wie, że Chruszczow blefuje, bo Związek Sowiecki nie ma wystarczającego potencjału do uderzenia. USA mają 17-krotną przewagę w liczbie rakiet jądrowych, 5 tys. amerykańskich pocisków atomowych przeciw 300 sowieckim. Wie to od najważniejszego szpiega amerykańskiego – pułkownika GRU Olega Pieńkowskiego, który od kwietnia 1961 roku do aresztowania go w październiku 1962 roku przekazał Amerykanom i Brytyjczykom 110 kaset błon fotograficznych – ponad 7,5 tys. stron fotografii najtajniejszych dokumentów.
Oleg Pieńkowski został aresztowany przez KGB 22 października 1962 roku. W pokazowym publicznym procesie, który miał miejsce w maju 1963 roku, udowodniono Pieńkowskiemu szpiegostwo. Skazany został na karę śmierci przez rozstrzelanie, a o wykonaniu wyroku doniesiono 17 maja 1963 roku.
Ojciec Olega Pieńkowskiego Włodzimierz był inżynierem wojskowym we Władykaukazie. Ale wyrósł w Warszawie, dokąd wysłał go „po nauki i polskie wychowanie” pochodzący z tego miasta jego z kolei ojciec – Florian Pieńkowski, Polak i patriota, pracujący jako sędzia w Stawropolu, dokąd go skierowano po studiach. Włodzimierz Pieńkowski ukończył Politechnikę Warszawską, został inżynierem wojskowym, służył we Władykaukazie. W czasie wojny domowej w 1918 roku był oficerem w wojsku białych, zginął na początku 1919 roku, cztery miesiące przed narodzinami syna.
Dyrektorem Kolei Władykaukaskiej i członkiem Zarządu Kolei Rządowych, rzeczywistym radcą stanu Rosji był urodzony w 1837 roku w Petersburgu Józef Malewski, syn Franciszka Hieronima Malewskiego, członka Towarzystwa Filomatów i wiceprezydenta Towarzystwa Filaretów. Józef ukończył Wydział Fizyczno-Matematyczny Uniwersytetu Petersburskiego oraz Instytut Inżynierów Komunikacji. Rozbudowywał linie kolejowe w całej Rosji. Po przejściu na emeryturę w 1883 roku wyjechał do Polski i osiadł w majątku Oryszew pod Sochaczewem. Tam zmarł w 1897 roku, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Wybitnym inżynierem kolejowym, projektantem i budowniczym linii kolejowych, tunelów i mostów w Rosji był urodzony w 1875 roku w Warszawie Kazimierz Emil Elżanowski. W 1899 roku otrzymał dyplom Instytutu Inżynierów Komunikacji w Petersburgu. Kierował budową kolei Tyflis–Kars, tunelu dżadurskiego na Kaukazie, kolei z Samarkandy do Andiżanu i Taszkentu. Zaprojektował Kolej Siestrorecką oraz kierował budową uzdrowiska w Siestrorecku. Po powrocie do Petersburga został tam naczelnikiem kanalizacji i wodociągów. Od 1902 roku wykładał w Instytucie Politechnicznym w Petersburgu. W czasie rewolucji więziony przez bolszewików. W 1923 roku udało mu się wrócić do ojczyzny, gdzie pracował m.in. w dyrekcji Kolei Warszawskiej. Zmarł w 1932 roku w Radomiu, pochowany został na Powązkach w Warszawie.
Szczególnie ważną i trudną (pełną tuneli) Kolej Kaukaską, a także Gruzińską Drogę Wojenną zaprojektował zespół inżynierów pod kierownictwem zesłańca inż. Ferdynanda Rydzewskiego. Zwiedzając turystycznie Kaukaz można tam znaleźć liczne tablice z polskimi nazwiskami budowniczych.
Zasłużonym dla rosyjskiej nauki geografem i botanikiem był profesor Uniwersytetu Taszkenckiego Władysław Massalski. Urodził się w 1859 roku pod Wilnem, studiował na Uniwersytecie Petersburskim, gdzie w 1883 roku uzyskał stopień kandydata nauk. Został asystentem w katedrze botaniki. W 1885 roku Towarzystwo Geograficzne w Petersburgu wysłało go na Kaukaz, gdzie prowadził badania florystyczne i fizjograficzne. Oprócz badań geobotanicznych prowadził także studia klimatologiczne, etnograficzne i topograficzne. Wyniki jego badań były regularnie publikowane w „Izwiestiach” Towarzystwa, stał się badaczem znanym w Rosji. W 1887 roku został członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Aż trzykrotnie był odznaczony medalami przez to Towarzystwo. Blisko współpracował z innym Polakiem – generałem Józefem Żylińskim, po którym objął funkcję dyrektora departamentu melioracji w Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych Rosji. Zorganizował wtedy w latach 1890–1891 wyprawę do Turkiestanu dla zbadania stanu rolnictwa, w której wyniku napisał pracę Turkiestanskij kraj (1913) uznawaną za najlepsze opracowanie dotyczące tego regionu. Książka ta ukazała się w monumentalnej serii encyklopedycznej Rossija. Otrzymał za nią „wielki złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego”, a w 1895 roku został wybrany na sekretarza tegoż Towarzystwa. W 1919 roku otrzymał nominację na profesora geografii na Uniwersytecie Taszkenckim. W 1922 roku zdecydował się wyjechać do ojczyzny, pracował początkowo w Ministerstwie Rolnictwa w Warszawie, potem w NIK-u. W latach 1926–1931 był prezesem Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Zmarł w 1932 roku w Warszawie.
Wybitnym rosyjskim prawnikiem był profesor Uniwersytetu Charkowskiego Jan Sobestiański. Urodził się w 1856 roku w Tyflisie w polskiej rodzinie. Jego ojciec był znanym tam lekarzem. Po uzyskaniu w 1874 roku matury w miejscowym gimnazjum Jan rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Charkowskiego, które ukończył w 1878 roku. W 1893 roku został na tej uczelni profesorem zwyczajnym na katedrze historii prawa rosyjskiego. Badał prawo pierwotnych Słowian. Zapoczątkował badania nad nieuprawianą dotąd w Rosji dyscypliną, jaką była historia prawa słowiańskiego. Jako pierwszy ukazał funkcjonowanie instytucji odpowiedzialności zbiorowej u Słowian i innych narodów. Wykazał, że była ona właściwa nie tylko Słowianom. Jego młodszy brat Edmund, lekarz, po rewolucji pozostał w Rosji i w 1925 roku został dyrektorem Instytutu Położnictwa w Tyflisie. Sam Jan Sobestiański zmarł w grudniu 1895 roku w Charkowie.
Głównym architektem Piatigorska i Suchumi był Wilhelm Franciszek Kowalski, ur. w 1868 roku w Tyflisie.
Kompozytorem, profesorem i dyrektorem konserwatorium w Odessie był Witold Maliszewski. Urodził się w 1873 roku w Mohylowie n. Dniestrem. Młodość spędził w Tyflisie, jego ojciec był tam urzędnikiem w magistracie. Gry na fortepianie uczyła go matka Leonia z Kryńskich. W 1891 roku ukończył ze złotym medalem gimnazjum klasyczne w Tyflisie i wyjechał do Petersburga, gdzie równolegle studiował na Wydziale Matematyczno-Fizycznym tamtejszego uniwersytetu matematykę, a w Wojskowej Akademii Medycznej – medycynę. Po uzyskaniu dyplomu lekarskiego w 1898 roku rozpoczął studia muzyczne w petersburskim Konserwatorium. Kompozycji uczył się u Mikołaja Rymskiego-Korsakowa. W latach 1908– 1921 był profesorem i dyrektorem Konserwatorium w Odessie, dyrygował też tamtejszą orkiestrą. W 1921 roku wyjechał do ojczystej Polski i został zatrudniony jako profesor Konserwatorium Muzycznego w Warszawie. W 1934 roku wraz z Mieczysławem Idzikowskim założył Instytut Fryderyka Chopina. Był autorem bardzo wysoko cenionego podręcznika modulacji wydanego w języku rosyjskim (Moskwa 1915). Zmarł w lipcu 1939 roku pod Warszawą.
W stolicy Azerbejdżanu (Baku) znajduje się muzeum wybitnego muzyka wiolonczelistyMścisława Rostropowicza i jego ojca – także wiolonczelisty – Leopolda. Ojciec Leopolda (dziad Mścisława, a syn Hannibala Rostropowicza, który był przyjacielem Henryka Sienkiewicz) Witold Wojciech Rostropowicz urodził się w Skotnikach pod Sochaczewem w 1858 roku i również był muzykiem. To on wyjechał za pracą do Rosji, gdzie zmarł w 1913 roku w Woroneżu. A gdy światowej sławy rosyjski wiolonczelista Mścisław Rostropowicz odwiedził w 1997 roku rodzinne Skotniki pod (do dziś stoi tam dworek Rostropowiczów, a na miejscowym cmentarzu w Mikołajewie znajdują się rodzinne groby, w tym Hannibala Rostropowicza), opowiedział historię związaną z Dymitrem Szostakowiczem: Gdy Mścisław jako młodzian przybył na studia do Petersburga, to bardzo wspierał go Szostakowicz, wnuk powstańca styczniowego i zesłańca Bolesława Szostakowicza – powtarzając często: „My, Polacy, powinniśmy sobie pomagać”.
Polacy wraz z Rosjanami i miejscowymi ludami stwarzali i budowali współczesny Kaukaz. Pamiętajmy o tym i chciejmy, by narody Kaukazu i Rosjanie o tym pamiętali. By tak jednak było – to musimy o tym pamiętać przede wszystkim my – Polacy.

Na podstawie książki własnego autorstwa pt. „Jak budowaliśmy Rosję”, dostępnej w księgarniach, także internetowych.
Tekst ukazał się pierwotnie na łamach „Myśli polskiej”.