Uzun Hasan Aggoyunlu to wybitny władca, jeden z nielicznych na muzułmańskim Wschodzie, który rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę politykę dyplomatyczną skierowaną na zbliżenie z Europą. Tradycję współpracy z krajami europejskimi Uzun Hasan odziedziczył po swoich przodkach.
Tradycję współpracy z krajami europejskimi Uzun Hasan odziedziczył po swoich przodkach. Pierwsze małżeństwa dynastyczne Aggoyunlu z Komnenami sięgają lat 40. XIV wieku. Sam Uzun Hasan poślubił księżniczkę Katarzynę (Despinę Chatun) – córkę cesarza Trapezuntu Jana Komnena. Jeszcze przed dojściem do władzy Uzun Hasana, beylik Aggoyunlu współpracował już z krajami europejskimi; stosunki z Węgrami zostały nawiązane za panowania dziadka Uzun Hasana, Osmana Kara Juluka. Jednak po utracie dostępu do Morza Czarnego po zdobyciu Trapezuntu (1461 r.) przez Mehmeda II, Uzun Hasan wzmocnił tę tendencję. Z inicjatywy Uzun Hasana rozpoczęto także negocjacje z dworem jagiellońskim. Wydarzenia te dość żywo znajdują odzwierciedlenie w opisach polskiego kanonika i historyka Jana Długosza (Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae), a także w raportach weneckich dyplomatów, z których usług Uzun Hasan korzystał podczas negocjacji z Europejczykami. Z zapisów weneckiego notariusza Konstantina de Sarry wynika, że na zlecenie Uzun Hasana jako poseł państwa Aggoyunlu w Europie wyznaczony do prowadzenia rozmów z papieżem Sykstusem IV, cesarzem niemieckim Fryderykiem Habsburgiem, królem Neapolu Ferdynandem, królem Polski Kazimierzem IV Jagiellończykiem, królem węgierskim Maciejem Hunyadi i dożą weneckim Mikołajem Tronem, był legat wenecki Caterino Zeno. Posłowie Uzun Hasana odwiedzili dwór króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka 4 razy: w latach 1472, 1474, 1475 i 1477 (nie licząc spotkania posłów Uzun Hasana i kanclerza polskiego Jakuba z Dębna w 1471 w Wenecji). Długosz mówi o padyszachu, „słynącym ze swoich licznych zwycięstw”. „… Miał on też całkowicie sekretne przesłanie do króla Kazimierza “Ma – powiada – cesarz Usun Hasan dwie bardzo piękne córki, zrodzone z córki cesarza Trapezuntu Katarzyny; Usun Hasan proponuje ci, żeby starszą z nich, wcześniej jednak koniecznie ochrzczoną, poślubił twoj syn”. Tutaj Długosz podkreśla gotowość padyszacha Hasana do zawierania nie tylko związków wojskowych, ale także małżeńskich z krajami chrześcijańskimi, nie zmuszając ich do przejścia na wiarę islamską. Wszystko to oczywiście wywyższało Uzun Hasana Aggoyunlu w oczach świata chrześcijańskiego.
Dziś Kroniki Długosza są reprezentowane zarówno w archiwach polskich bibliotek, jak i w dziełach współcześnie wydawanych i są dość przystępne. Archiwa weneckie od 2010 r. są również udostępniane do bezpłatnego użytku elektronicznego. Te misje ambasadorskie odcisnęły swoje rzeczywiste piętno na historii, za datę nawiązania pierwszych kontaktów dyplomatycznych państwa Aggoyunlu z Polską można uznać pierwszą wizytę w 1472 r. na dworze polskiego króla Kazimierza IV przez posłów Uzun Hasana, na której czele stał legat wenecki Caterino Zeno.
Nazwy podległych terytoriów używano wówczas w różnych wersjach, w zależności od czynników politycznych i tradycyjnych, od przekładu, a nawet od podejścia tłumacza. Tym nie mniej miały one jednak charakter geograficzny. Na przykład w Kronikach Długosza Uzun Hasan jest określany jako „władca Persji, Dolnej Armenii”. Według badań ormiańskich naukowców już „w 1375 r. całkowicie zniknęły one na co najmniej 500 lat” (Historia narodu ormiańskiego. Erewan, 1980, s. 95, 150). Pojęcia Dolna i Górna Armenia są nadal kontrowersyjne wśród naukowców, choć większość z nich skłonna jest sądzić, że oba terytoria znajdowały się w górnym biegu Eufratu. Według badań polskiego naukowca Stopka, Dolna Armenia była utożsamiana z Małą Armenią i znajdowała się w starożytnej Cylicji i południowo-wschodniej części Anatolii1. Z kolei redaktorzy wydania książki Długosza z 2009 r. twierdzą, że informacje Długosza są niedokładne, ponieważ Uzun Hasan zdobył Górną Armenię. Zwracają jednak uwagę, że Górna Armenia znajdowała się również nad Eufratem2, co potwierdzają także pisma Strabona. (Strabon umieszcza zarówno Wielką, jak i Małą Armenię w rejonie górnego biegu Eufratu (XI, XII: 3). Słownik antyczności mówi, że „Po klęsce Tigrana II z rąk Rzymian w 66 r. p.n.e., na zachód od Eufratu utworzono księstwo Armenii. Na wschód od Eufratu leżą regiony „Wielkiej” Armenii (Armenia major), która przez wieki pełniła szczególną rolę bufora między Partią a Rzymem”3)
W okresie przedsasanidzkim średniowieczny Azerbejdżan rozwijał się w ramach dwóch unii – Atropateny i Albanii (która opierała się mu prawie do końca panowania dynastii Sasanidów). W 651 r. Imperium Sasanidów przestało istnieć w wyniku podboju arabskiego. Do czasu rozpadu Kalifatu Abbasydów w 945 r. na terenie średniowiecznego Azerbejdżanu pojawił się szereg państw feudalnych (861–1054) ze stolicami w miastach Ardabil, Gandża, Tabriz, w tym państwo Szirwanszachów ze stolicą w Szamachy; władza niektórych z nich częściowo rozciągnęła się na terytorium Iranu. Następnie władza polityczna w regionie przeszła w ręce sułtanów seldżuckich, a następnie – tureckiej dynastii Kypchak Atabeków. Edward G. Browne (1862-1926), jeden z wielkich klasyków literatury i historii perskiej, tak opisuje te wydarzenia: „Podbój arabski w połowie VII w. … sprowadził Persję do pozycji prostej prowincji kalifatu, aż do momentu, gdy sam kalifat został zniszczony przez Mongołów lub Tatarów w połowie XIII wieku. Wprawdzie zarówno wcześniej, jak i po tym ważnym wydarzeniu w Persji rządziły niezależne lub quasi-niezależne dynastie, ale były to dynastie głównie pochodzenia tureckiego lub tatarskiego. [tj. turkijskiego – NA] „(Browne E.G. A Literary History of Persia. Tom IV. Cambridge, 1959, s. 3/4).
Dynastia Aggoyunlu, która doszła do władzy w regionie w drugiej połowie XV w. pochodziła z oguzyjskiego plemienia Bayandur i osiedliła się początkowo w Diyarbakir, sprawując władzę nad beylikiem Aggoyunlu. W 1468 r., po zwycięstwie nad Dżahanszahem Karakoyunlu (1467), władca Aggoyunlu Uzun Hasan przeniósł stolicę swojego państwa do miasta Tabriz. Tabriz w tym czasie nie był tylko miastem w Azerbejdżanie, ale przez wiele stuleci służył jako stolica wielu dynastii turkijskich lub turkizowanych (Hulagidów, Dżalairidów, Karakoyunlu), którym podlegały zarówno terytorium Azerbejdżanu, jak i Iranu, a także inne pobliskie tereny. Utworzenie nowego państwa w Azerbejdżanie dla Uzuna Hasana było niezwykle ważne i miało znaczenie symboliczne. Symboliczne, ponieważ oznaczało całkowite zwycięstwo i zniszczenie jego zaprzysięgłego wroga – dynastii Karakoyunlu. Ważne, gdyż terytorium Azerbejdżanu było bardzo zbliżone do Aggoyunlu pod względem składu etnicznego i języka. Pierwsze pisemne wzmianki o nazwie Azerbejdżan w jej współczesnym brzmieniu leksykalnym pochodzą ze źródeł arabskich z początku VIII wieku: dzieł kalifa Ibn Hayyat al-Usfurini (91/709), Al-Tabari (839-923), Jakuta al.-Hamawi i wielu innych, w tym anonimowych autorów arabskich. Te same źródła wskazują na turkijski skład etniczny tego regionu. Według Ibn Dżarira at-Tabari’ego granice Azerbejdżanu biegły od Derbentu (Al-Bab) na północy do Hamadanu na południu, a według Jakuta Hamawi’ego (XIII w.) na wschodzie przechodziły wzdłuż Bardy i docierały do Erzindżanu na zachodzie .
Pismo perskie oparte na alfabecie arabskim było wówczas używane w oficjalnej dokumentacji niemal wszystkich krajów muzułmańskiego Wschodu. Aggoyunlu nie był wyjątkiem. Niemniej jednak językiem używanym przez ludność Azerbejdżanu przed panowaniem dynastii Aggoyunlu i później był azerbejdżański-turkijski, chociaż, jak pokazują badania V. Floora, europejscy podróżnicy potrzebowali prawie stulecia, aby to wyjaśnić (Floor Willen, and Javadi Hasan. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. Iranian Studies, University of California, Berkeley, Vol.46 (4), July 2013). Udowodniono naukowo, że językiem mówionym poprzedniej dynastii Karakoyunlu (poprzedzającej Aggoyunlu) i jej plemion był turkijski dialekt „azeri”. Władca państwa Karakoyunlu Dżahanszah, który komponował dywany poetyckie pod pseudonimem „Hakiki”, nazywany był przez uczonych „jednym z przedstawicieli literatury azerskiej”. W specjalnej pracy pt. „Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry”, poświęconej badaniu tych wersetów, orientalista V.F. Minorsky dochodzi do wniosku, że język jego wierszy „należy do grupy południowych dialektów turkmańskich, zwanych azerbejdżańskim turkijskim”. Niemniej jednak język azerbejdżański osiągnął apogeum swojego rozwoju za panowania w Azerbejdżanie dynastii Safawidów. W 1501 r. safawidzki Szach Ismail I pochodzący z dynastii ardabilskich szejchów ogłosił siebie władcą w Tabrizie. Nazwał siebie następcą swojego dziadka turkijskiego pochodzenia Uzun Hasana i ustanowił państwo jak najbardziej zbliżone etnicznie i kulturowo do państwa Aggoyunlu. Uczynił język turecki oficjalnym językiem dworu Safawidów, a on sam, pod pseudonimem Chatai, pisał wiersze w języku „bezpośrednio spokrewnionym z tzw. Językiem „azerbejdżańskim turkijskim”, którym posługuje się ludność północno-wschodniej Persji i północno-wschodniego Kaukazu [Republika Azerbejdżanu]” (Patrz: Minorsky V. The Poetry of Shah Ismail I, c.1010a). Do dziś nosiciele wartości etnopolitycznych klanu Aggoyunlu żyją na terenie Republiki Azerbejdżanu, a także częściowo na terenie dzisiejszego Iraku (Kirkuk) i Syrii. Żywym tego dowodem jest doskonałe podobieństwo języków, którymi dziś mówią te narody.
Autorka to doktor nauk filozoficznych z zakresu historii Nargiz Achundova i wyższy pracownik naukowy Instytutu Historii im. A. Bakichanova, Narodowej Akademii Nauk Azerbejdżanu