Oświecenie ma w Polsce dzisiejszej nie tyle złą prasę, ile niemal w ogóle nie funkcjonuje w przestrzeni publicznej debaty.
Oficjalna polityka historyczna z obłędnym wręcz fanatyzmem skupiona jest na tyrtejskich tradycjach nacjonalistycznych, głoszeniu glorii bezsensownych powstań narodowych, a także na odrażającym w znacznym stopniu kulcie „żołnierzy wyklętych” Oświeceniem pogardza. Apologia „rzeźni narodowej” w imię absurdalnie absolutyzowanej kategorii honoru narodowego znalazła się z centrum publicznej edukacji i propagandy. W takiej atmosferze nie ma miejsca dla racjonalistycznej, pełnej szacunku dla walorów rozumu i nasyconej postępowymi, społecznymi, w tym edukacyjnymi, projektami epoki Oświecenia.
Nienawiść do wszelakiej lewicowości i tradycji prawdziwie demokratycznych sprawia, że rządząca prawica przemilcza nawet te wybitne postacie polskiego Oświecenia, które przynależały do warstwy duchowieństwa katolickiego jak Stanisław Konarski, Ignacy Krasicki czy Hugo Kołłątaj. Nawet polski Kościół katolicki nie przyznaje się do nich, bo stanowią dysonans w stosunku do wybranego przez jego współczesną hierarchię kontrreformacyjnego modelu katolicyzmu. W tej sytuacji każda publikacja, która przypomina wagę tej epoki w historii Polski godna jest odnotowania. Zwłaszcza gdy jest tak interesująca jak praca Agaty Wdowik,
„Nieodrobiona lekcja Oświecenia. Aktualizacje tradycji oświeceniowych w publicystyce polskiej w latach 1944-2000”. Autorka przeanalizowała piśmiennictwo publicystyczne i naukowe lat 1944-2000 pod kątem jego stosunku do Oświecenia, recepcję oświeceniowych tradycji w tym okresie. Przytaczając sformułowanie Marka J. Siemka z jego tekstu „Polskie lekcje nieodrobione” (2005), którego fragment został zresztą wykorzystany jako tytuł omawianego studium („nasza polska, jeszcze długa droga ze Wschodu na Zachód, jest drogą, której nie przebrniemy, nie biorąc się wreszcie za naszą wciąż nieodrobioną lekcję Oświecenia”).
W sześciu rozdziałach autorka bada, jak odbywało się i jakimi rezultatami skończyło się odrabianie tej lekcji. Pierwszy rozdział („Ku rewolucji”) obejmuje lata 1944-1949, czyli fazę wstępną instalowania systemu stalinowskiego. Drugi („Socjalistyczny konstrukt Oświecenia”) – lata 1950-1959, czyli od apogeum stalinizmu do pierwszych lat popaździernikowej odwilży. Władza ludowa wybrała epokę Oświecenia jako najważniejszy dla siebie okres historyczny, z którego chciała czerpać istotną część swego rodowodu ideowego, asymilując tradycje oświeceniowe przy użyciu narzędzia w postaci metody marksistowskiej i materializmu dialektycznego. Czołowe ideologiczne pismo nowego obozu władzy, krakowska „Kuźnica”, deklarowało w pierwszym (1945) numerze: „Zespół nasz reprezentuje to skrzydło współtwórców kultury polskiej, a więc i przeszłości narodu, którego postawę określa radykalizm postępowej myśli polskiej. Wyrastamy z tej samej gleby, z której przed 150 laty powstało oświecenie, jakobinizm polski Kołłątaja, Staszica, Jezierskiego, Jasińskiego”.
Portrety polityczno-ideowe czterech wymienionych postaci („Czerwony Kołłątaj”, „Wulkan Kuźnicy”, „Rewolucjonista doskonały”, „Mieszczański przodownik pracy z Piły”) stanowią zresztą część rozdziału poświęconego „Czerwonym niciom” osiemnastego stulecia”. Bo właśnie „czerwone nici” Oświecenia (nie tylko polskiego, także francuskiego) były uwypuklane przez publicystów tamtego okresu. Wśród tych „czerwonych nici” były m.in. materializm, wolterianizm, antyklerykalizm czy społeczny radykalizm.
Aktualizacji podlegała też tradycja najważniejszego aktu polskiego Oświecenia czyli Konstytucji 3 Maja. Pomijano religijny, wyznaniowy wymiar jej treści (w tamtej epoce nieuchronny), a eksponowano zawarte w akcie majowym idee postępowych reform społecznych i ustrojowych. Natomiast z publicystyki i innych pism okresu Oświecenia, w tym „Kuźnicy Kołłątajowskiej” czerpano, w celach aktualizacyjnych, najbardziej radykalne hasła rewolucyjne o proweniencji jakobińskiej. W oficjalnym przekazie tego okresu tylko najbardziej radykalni przedstawiciele demokratycznej lewicy zasługiwali na miano patriotów.
O Kołłątaju pisano jako o „ojcu polskiej rewolucji” i „zwiastunie dzisiejszych czasów”. Historia Oświecenia była ukazywana w duchu marksistowskiego historyzmu. Swoistym paradoksem marksistowskich aktualizacji Oświecenia i jego ludzi było to, że o ile w warstwie czysto propagandowych haseł cechowały się one często wulgarnym schematyzmem, instrumentalizacją, uproszczeniami i dogmatyzmem, o tyle egzegezy niektórych zjawisk czy pozycji książkowych przejawiały się w formach nie pozbawionych wnikliwości i skrupulatnej drobiazgowości, a nawet finezji intelektualnej.
Jednym z najbardziej charakterystycznych tego przejawów była jedna z największych dyskusji literackich tego okresu. Rozpętała się ona wokół studium Wacława Borowego „O poezji polskiej w wieku XVIII”. Niewinny na pozór temat archiwalnej poezji sprzed półtora wieku, stał się polem starcia o „kryterium definiowania istoty poezji”, starcia między poglądem iż poezja jest przede wszystkim aktem artystycznego indywidualizmu, aktem uczucia i wyobraźni, także fideistycznej, a poglądem, że od poezji należy oczekiwać przede wszystkim pożywki intelektualnej, edukacyjnej i społecznej. W konsekwencji Borowemu zarzucono promowanie „poetów zakrystii”, „poetów ówczesnej reakcji szlacheckiego zacofania kulturalnego” przeciw „walczącej, społecznej, progresywnej poezji osiemnastego wieku”. Katolickiemu humanizmowi Borowego przeciwstawiono humanizm marksistowski.
Potępiając ciemne czasy saskie Stefan Żółkiewski przeciwstawiał im na łamach „Kuźnicy” czasy stanisławowskie, w których „poezja była walcząca, społeczna, postępowa”, „oddychała wielkim wichrem rodzącej się rewolucji” i „z cudowną odwagą podważała odwieczne fundamenty starego porządku społecznego”. Te akurat sformułowania były przykładem aktualizacji nazbyt daleko posuniętej, gdyż klimat czasów stanisławowskich daleki był od „wielkiego wichru rewolucji”. Niektóre marksistowskie aktualizacje postaci oświeceniowych już wtedy budziły opór. Polemizując z apologią biskupa Ignacego Krasickiego, postępowca, „który miał odwagę uderzyć w ciemnotę mnichów”, Zygmunt Lichniak z katolicko-postępowego „Dziś i Jutro” pisał: „Z tego sybaryty i politycznego oczajduszy robić postępowca!”. Lichniak bronił natomiast przed Żółkiewskim Jakuba Jasińskiego, obwinianego o wolterianizm i libertynizm.
Był w tym pewien paradoks, bo strona marksistowska, choć antyklerykalna i antyreligiancka, nie przepadała za antyklerykalnym i antyreligianckim libertynizmem i wolterianizmem z uwagi na ich „wsteczne, reakcyjne klasowo źródła”. Najbliższe doktrynie socjalistycznego realizmu były oświeceniowy dydaktyzm i racjonalizm. „W realizmie racjonalistycznym wieku Oświecenia bliska nam jest zwycięska i zdobywcza wiara w nieograniczone możliwości człowieka…” – pisał kierownik Wydziału Kultury KC PZPR Paweł Hoffman.
Niezależnie od podkreślanych pokrewieństw, część uczestników debaty podkreślała jednak, że – jak zauważa A. Wdowik – „postępowość tekstów oświeceniowych należy oceniać „przy uwzględnieniu momentu historycznego, w którym powstały”. Przy okazji, w pewnym momencie dokonano waloryzacji lekceważonego i ośmieszanego początkowo sentymentalizmu, dostrzegając w nim jeden z wyrazów uczuciowości ludowej i formę plebejskiego protestu przeciw tym aspektom Oświecenia, które wyrastały z nadmiernych iluzji i uroszczeń rozumowych, mających z kolei swoje źródło w ideologii burżuazyjnej. W nurcie realistycznym literatury oświeceniowej upatrywano z kolei praźródeł metody realizmu socjalistycznego.
Konkludując zjawiska z drugiej połowy okresu 1950-1959 autorka konstatuje „wyciszanie aktualizacji oświeceniowych”. Przyczyn tego wyciszania upatruje w „odwilżowej polityce kulturalnej”, która umożliwiła odejście od socrealistycznego radykalizmu”. Lata 1960-1969 to czas dalszego „wyciszania aktualizacji”. Miejsce bezpośredniej aktualizacji służącej celom agitacyjnym zastępuje opis i refleksja naukowa nad kluczowymi zjawiskami okresu oświeceniowego, w tym problem upadku Rzeczypospolitej, relacji polsko-rosyjskich czy zagadnienie postulatu silnej władzy i silnego państwa w konfrontacji z praktykami anarchii i „złotej wolności” szlachecko-magnackiej. To wtedy powstały niektóre najważniejsze dzieła dotyczące tego okresu, w tym „Ostatni król Rzeczypospolitej” (1966) Emanuela Rostworowskiego oraz – przede wszystkim – najbardziej fundamentalne dzieło tego okresu o epoce oświeceniowej czyli „Polscy jakobini. Kartka z dziejów powstania kościuszkowskiego” (1960), autorstwa Bogusława Leśnodorskiego.
Konkludując okres kończący się u schyłku lat sześćdziesiątych A. Wdowik pisze: „W latach sześćdziesiątych marksistowskie postrzeganie polskiego wieku świateł jako źródła tradycji socjalistycznej traci swoją moc interpretacyjną, wygasa wraz z ostatnim publicystycznym słowem na temat książki Bogusława Leśnodorskiego o polskich jakobinach. Innymi słowy, w latach sześćdziesiątych następuje pęknięcie sensu aktualizowania tradycji oświeceniowych. Jego efektem jest zanegowanie wagi dyskusji nad przyczynami upadku I Rzeczypospolitej oraz nad pozostałymi zjawiskami kultury osiemnastowiecznej ze względu na ich nieprzystawalność do problemów historii współczesnej”.
Ten proces wyciszania i przemodelowywania aktualizacji oświeceniowych postępuje w latach siedemdziesiątych. Poszerza się natomiast i pogłębia literatura przedmiotu, głównie poświęcona badaniom literatury i prądów ideowo-intelektualnych Oświecenia. Jedyną formą praktycznej aktualizacji jest podjęta wraz z 200 rocznicą powstania Komisji Edukacji Narodowej (1773-1973) reforma oświaty, ale nawiązanie do radykalnych tradycji KEN jest już tylko frazeologiczne i rytualne, a kierunek reformy daleki jest od jakichkolwiek rewolucyjnych radykalizmów i stanowi formę „doganiania Europy”. Nawet Kołłątaj, w latach pięćdziesiątych przedstawiany jako „czerwieniec” i „polski Robespierre” przemienia się w świetle oficjalnego przekazu w pioniera nauki, historyka i filozofa.
W latach 1980-1989 następuje do pewnego stopnia nawrót bezpośredniej aktualizacji Oświecenia. Ma to źródło w radykalizacji narodowej lat 1980-1981, narodzinach ruchu „Solidarności”, wprowadzeniu stanu wojennego, wydarzeniach, których ostateczną konsekwencją był Okrągły Stół i demontaż realnego socjalizmu w 1989 roku. Znamienne jest także, iż po raz pierwszy w historii PRL władza zorganizowała oficjalne obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja. Było paradoksem politycznie uwarunkowanym, że przez większość czasu swojego istnienia, kolejne ekipy rządzące PRL, choć deklaratywnie odwoływały się do tradycji Oświecenia, w tym do majowej konstytucji, utrzymywały jej rocznicę na cenzurowanym jako święta antykomunistycznego, co oznaczało stałą delegalizację prób obchodów tejże. Przyznawała się do niej, a jednocześnie delegalizowała formy publicznego czczenia dzieła 3 Maja jako opozycyjne.
Charakterystyczny przypadek miał miejsce w roku 1976, w 185 rocznicę Konstytucji 3 Maja, gdy w Teatrze Telewizji wyemitowano premierę zrealizowanego dużym nakładem sił i z ogromną, doborową obsadą aktorską widowisko historyczne Grzegorza Królikiewicza „Trzeci Maja”, a jednocześnie oficjalnych obchodów nie było, a nieoficjalne były zakazane. Aktualizacje tego okresu dotyczyły także zagadnienia niepodległości i suwerenności narodowej, a także oceny ostatniego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Namiętny spór o ocenę SAP był zasadniczo kryptonimem sporu o wymogi etyki patriotycznej i o oczekiwania wobec elit politycznych, a także sporu między „patriotami” a „realistami”, niejednokrotnie uważanymi przez tych pierwszych za rzeczników zdrady narodowej.
Bardzo istotnym wkładem w aktualizację charakterystyczną dla tego okresu był wspaniały esej książkowy Ryszarda Przybylskiego, „Klasycyzm, czyli Prawdziwy koniec Królestwa Polskiego”. To w niej sformułowany został bowiem imperatyw narodowego przetrwania po klęsce, przetrwania w niewoli nie przez wybranie drogi otwartej walki z zaborcą, lecz przetrwania narodu poprzez kultywowanie jego kultury, przez „życie w słowie”, poprzez zachowanie tradycji.
Autorka tak podsumowuje te lata: „W drugiej połowie dziewiątej dekady przywoływanie na łamach prasy tradycji oświeceniowych uległo wyciszeniu. Jedynie w latach 1988-1989 w kontekście publicystycznych rozważań nad społeczno-politycznymi przemianami zauważalne jest odwoływanie się do pojęcia rewolucji łagodnej, która ostatecznie stała się udziałem polskiego społeczeństwa. Niemniej jednak retoryka rewolucyjno-wolnościowa o jasnej proweniencji oświeceniowej była raczej jedynie niekiedy akcentowana, aniżeli podnoszona do rangi publicystycznego zagadnienia węzłowego dla ostatnich lat komunizmu w Polsce”.
Ostatni podjęty przez Wdowik okres aktualizacji Oświecenia (1990-2000) w polskiej przestrzeni publicznej przyniósł zaskakującą puentę. Doszło wtedy już nie do prób dalszego wyciszania czy wręcz rezygnacji z wszelkiej aktualizacji Oświecenia, lecz do pierwszej otwartej próby zdyskredytowania, a nawet potępienia Oświecenia jako lewicowego, libertyńskiego, kosmopolitycznego nurtu ideowego wrogiego „tradycyjnym wartościom narodowym i religijnym”, wrogiego „polskości”. Tej swoistej reakcji czy kontrrewolucji ideowej towarzyszyła próba rehabilitacji sarmatyzmu, konserwatyzmu społecznego i kulturowego oraz kontrreformacyjnego katolicyzmu.
Platformami tego antyoświeceniowego nurtu były m.in. pisma „Arcana” i „Fronda”, a jako jego egzemplifikacje posłużyły autorce głównie teksty Krzysztofa Koehlera (m.in. „Monitor”, „Sarmatia defensa”), Andrzeja Waśko („Wszystko jest inaczej” i Pawła Lisickiego („Mroczne dziedzictwo Oświecenia”).
Dogmatyzm i apodyktyczność z jakimi wspomniani autorzy obstawali przy swoich sądach, niechęć i niezdolność do jakiejkolwiek dyskusji skłoniły Agatę Wdowik do określenia wspomnianej postawy jako „socrealizmu à rebours”, podobnej charakterem, choć różniącej się przeciwstawnymi znakami wartości i źródłami ideowymi. Historia w pewnym sensie zatoczyła koło.
Ostateczna konkluzja autorki jest następująca: „ Skrajna ideologizacja dziedzictwa oświeceniowego w latach 1944-1989, a następnie przejęcie wypracowanych przez nią schematów przez publicystykę lat 1990-2000 wskazują na to, że lekcja polskiego oświecenia nie została jeszcze odrobiona (…)”. Nic dodać, nic ująć. Wystarczy otworzyć szeroko oczy i uszy i popatrzeć na współczesną Polskę.
Lekcja ta nie tylko nie została odrobiona, ale wyrzucona na śmietnik historii. Dopóki Polska jej nie odrobi, niewiele się zmieni.
Agata Wdowik – „Nieodrobiona lekcja Oświecenia. Aktualizacje tradycji oświeceniowych w publicystyce polskiej w latach 1944-2000”, wyd. Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018, str. 305, ISBN 978-83-64111-25-94500.