Jedną z najbardziej interesujących publikacji jakie ukazały się w roku 2018 jest książka prof. Mariana Stępnia Czesława Miłosza odkrywanie Ameryki (wyd. Studio Emka).
Zawiera ona istotne uzupełnienie biografii noblisty dotyczące jego pracy w służbie Polski Ludowej w latach 1945-1950. Autor poddał wnikliwej analizie opublikowane w roku 2013 Raporty dyplomatyczne Miłosza. Wbrew temu, co czasami twierdził sam Miłosz, jego wejście do służby dyplomatycznej nie było dziełem przypadku.
Rozterki lewicowego poety
W latach 1930-tych Czesław Miłosz był poetą lewicowym, wrażliwym na niesprawiedliwość społeczną i niepokojące przenikanie elementów faszyzmu do polskiej rzeczywistości. Wrażliwość ta znajdowała wyraz w jego poezji i publicystyce. Jednakże, w odróżnieniu od innych poetów, takich jak Lucjan Szenwald, nie był skłonny do całkowitego podporządkowania swej twórczości wymogom walki klasowej. Ważne było dlań poszanowanie indywidualnych, twórczych aspiracji oraz realizacji wynikającego z talentu potencjału twórczego.
Obawy poety budziła sytuacja Polski zagrożonej przez agresywną III Rzeszę. Po rocznym pobycie w Paryżu Miłosz nie miał złudzeń co do pomocy ze strony Francji. Przebieg wydarzeń we wrześniu 1939 roku, a zwłaszcza ucieczka z walczącego kraju jego przywódców do Rumunii, przekonała Miłosza o słuszności jego krytycznej oceny Polski międzywojennej. Okres wojny i okupacji poeta przetrwał w Warszawie. Do Armii Krajowej odnosił się z rezerwą, gdyż jej przywódcy nie zastanawiali się nad zmianami ustrojowymi w powojennej Polsce. Ich celem był powrót do prawicowo-chadeckiego modelu politycznego. W prasie podziemnej raziła go niechęć do rzetelnej dyskusji uzasadniana potrzebą walki zbrojnej z okupantem. Walka ta – zdaniem Miłosza – powodowała osłabienie i wyniszczenie społeczeństwa polskiego.
Ocalenie zbliżało się ze Wschodu. Czesław Miłosz wiedział o stalinowskich represjach, masowych deportacjach i o Katyniu. Wynik wojny skłaniał go jednak do wniosku, że Polska może istnieć „w kształcie nadanym jej i gwarantowanym przez Związek Sowiecki, albo przestać istnieć. […] Żaden rząd pochodzący z wolnych wyborów nie dostałby Ziem Zachodnich w podarunku od Wielkiego Brata”.
Pisarze-dyplomaci
Po zakończeniu wojny wielu pisarzy związanych w okresie międzywojennym z lewicą podjęło pracę w służbie zagranicznej Polski Ludowej. Jerzy Putrament został posłem w Szwajcarii. Później stanowisko to objął Julian Przyboś a Putrament został ambasadorem w Paryżu. Antoni Słonimski był dyrektorem Instytutu Kultury Polskiej w Londynie. Z kolei Mirosław Żuławski był dyplomatą w Pradze, a później w Paryżu. Był też stałym delegatem Polski do UNESCO, a później ambasadorem w Republice Mali. Stanisław Jerzy Lec pracował jako attaché prasowy Misji Polskiej w Wiedniu. Jerzy Zagórski przez krótki czas pełnił obowiązki attaché kulturalnego w Paryżu Andrzej Kuśniewicz przed wojną pracował na placówkach w Czechosłowacji i we Francji. Po wojnie był konsulem w Lille i radcą Ambasady w Paryżu. Inny przedwojenny dyplomata, Tadeusz Breza, powrócił do służby zagranicznej w roku 1955 i był radcą ds. kultury w Rzymie i w Paryżu.
Czesław Miłosz dzięki doskonałej znajomości angielskiego i francuskiego był znakomitym kandydatem do pracy w USA i Francji. W latach 1946-1949 był attaché kulturalnym w Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku, a następnie II sekretarzem Ambasady w Waszyngtonie. W roku 1950 został przeniesiony do Ambasady w Paryżu.
W obronie polskiej racji stanu
Sytuacja Czesława Miłosza w Nowym Jorku była trudna. Konsulat Generalny był bojkotowany przez wrogo usposobione do przemian w Polsce organizacje polonijne. W Bibliotece Publicznej nie było w ogóle publikacji polskich ukazujących się w kraju. Tragedia kielecka wywołała nastroje antypolskie. Częściej mówiono o antysemitach-Polakach, niż o zbrodniach popełnionych na narodzie żydowskim przez III Rzeszę. W postawie wobec pokonanych Niemców były liczne przejawy współczucia. Ważnym, szkodliwym dla sprawy polskiej wydarzeniem było przemówienie sekretarza stanu Jamesa F. Byrnesa wygłoszone w Stuttgarcie 6 września 1946 roku. Polityk amerykański kwestionował trwały i ostateczny charakter polskiej granicy zachodniej To podejście musiało budzić niepokój polskich władz oraz mieszkańców Wrocławia i Szczecina. Dla Stalina było ono korzystne gdyż potwierdzało jego pozycję jako jedynego gwaranta tej granicy.
Czesław Miłosz wykorzystywał swe osobiste znajomości z pisarzami polskimi mieszkającymi w Nowym Jorku, osłabiając tym samym izolację Konsulatu Generalnego. Niektórzy spośród pisarzy – często nastawionych krytycznie wobec nowego kierownictwa państwa polskiego – pozytywnie oceniali przemiany społeczne w Kraju, a zwłaszcza rewolucję kulturalną – walkę z analfabetyzmem, wzrost czytelnictwa, wysokie nakłady książek oraz rozwój sieci szkół i bibliotek. Rozmowy z Miłoszem sprzyjały podejmowaniu decyzji o powrocie lub odwiedzeniu Kraju czy też rozpoczęciu współpracy z czasopismami krajowymi.
Czesław Miłosz przywiązywał wagę do kontaktów z amerykańską społecznością żydowską.
Jak pisze prof. Stępień „w kwietniu 1946 roku, w trzecią rocznicę powstania w getcie warszawskim, na zaproszenie Jewish Congress, Miłosz Miał odczyt w Bostonie, mimo sprzeciwu działaczy Bundu, którzy nie chcieli dopuścić do wystąpienia „komunisty”. A było ono bardzo udane, szeroko reklamowane, zebrało się 1500 osób”.
Na terenie Konsulatu od kwietnia do czerwca odbywały się spotkania poświęcone trzeciej rocznicy walk w Getcie Warszawskim urządzane przez American Jewish Congress. Do tego rodzaju spotkań przywiązywał Miłosz wielką wagę, gdyż widział, i informował o tym polskie władze, że sprawa antysemityzmu w Polsce jest nadal jedną z największych przeszkód na terenie międzynarodowym, a przełamywanie wrogości społeczeństwa żydowskiego jest jednym z najważniejszych zadań w Ameryce, „podstawowym zagadnieniem dla naszych stosunków z USA, w pierwszym rzędzie, jeżeli chodzi o pomoc ekonomiczną i naukową”.
Czesław Miłosz podejmował starania na rzecz osiągalności polskich książek w USA i amerykańskich w Polsce.
„Niewątpliwie dużym sukcesem Miłosza – podkreśla prof. Stępień – było doprowadzenie do urządzenia w New York Public Library wystawy polskiej książki powojennej. Otwarta 3 maja (!) 1947 roku w głównym budynku biblioteki przy Piątej Alei, pod nazwą „Post-war Poland, 1945-47, an Exhibition of Polish Books and Photographs”, czynna była do końca czerwca. Odwiedziło ją około 20 000 osób”.
Biuro Wymiany przy Bibliotece Narodowej w Warszawie otrzymało 374 skrzynie książek od American Book Center, co było rezultatem dobrych stosunków Miłosza z dyrektorem Center. Później niepokoił go fakt, że skrzynie przez długi czas leżały nierozpakowane.
Sukcesem Czesława Miłosza było również nawiązanie kontaktu z założycielem i ówczesnym dyrektorem Fundacji Kościuszkowskiej Stefanem Mierzwą, który następnie był piętnowany przez prasę polonijną za „współpracę z komunistami”. Mimo tej presji – jak podkreśla prof. Stępień – Fundacja rozpoczęła akcję pomocy dla Kraju, zaopatrywania polskich uniwersytetów w książki naukowe, zapraszania polskich studentów na studia w Ameryce, polskich profesorów z odczytami, co Polonia przyjmowała „ze zdumieniem i z wyraźnym niesmakiem”.
Zdumiewające było zacietrzewienie Polonii wobec projektu utworzenia na Uniwersytecie Columbia-pierwszej w USA – katedry literatury polskiej. Projekt ten został zrealizowany, mimo iż kosztował rocznie 10 000 dolarów. Kwotę tą udało się uzyskać dzięki staraniom Miłosza i poparciu ówczesnego ministra spraw zagranicznych Zygmunta Modzelewskiego Wbrew protestom Kongresu Polonii Amerykańskiej, prezydent Uniwersytetu – a później prezydent USA – Dwight Eisenhower projekt ten zaakceptował. Powstała Katedra im. Adama Mickiewicza posiadająca prawo nadawania doktoratów. Zdaniem działaczy i dziennikarzy polonijnych, Katedra była „przybudówką komunistycznego rządu polskiego”. Kierownik Katedry, wybitny uczony, prof. Manfred Kridl był nazywany „bolszewikiem nr 1”.
Norwid w Minneapolis
Wiele lat temu student Politechniki Poznańskiej, dzięki wymianie stypendystów pomiędzy Zrzeszeniem Studentów Polskich (ZSP) a United States National Student Association (USNSA) znalazł się w University of Minnesota w Minneapolis. W trybie indywidualnym, pod kierunkiem tutora Roberta Albrechta doskonalił swą umiejętność pisania tekstów angielskich. Albrecht był zainteresowany historią i literaturą polską. Student wspomniał mu o Cyprianie Kamilu Norwidzie, który napisał dwa wiersze upamiętniające Johna Browna. Na następne spotkanie Albrecht przyniósł „Wybór poezji” Norwida wydany w Warszawie w 1947 roku. Student dokonał przekładu filologicznego obu wierszy. Zastanawiał się, w jaki sposób ta książka znalazła się w głębi Ameryki, w bibliotece uniwersytetu stanowego. Sądził, że ktoś musiał o to zadbać.
Decyzja człowieka „całkowicie ideologicznie obcego”
Czesław Miłosz był dyplomatą o wysokich kwalifikacjach, wykazywał zaangażowanie w pracę i – w trudnych warunkach – osiągał znakomite wyniki. Wysoko cenił go ambasador w Waszyngtonie Józef Winiewicz. Jednakże po roku 1948 wszystko to stawało się mało ważne. Nadszedł czas ślepego posłuszeństwa i wiernopoddańczych frazesów. I cynizmu.
Jak każdy pracownik służby zagranicznej Czesław Miłosz składał sprawozdania ze swej pracy.
Raporty dyplomatyczne Miłosza cechowała otwartość i szczerość. Są w nich krytyczne opinie o niektórych decyzjach polskich władz oraz o sytuacji międzynarodowej w której ważną rolę odgrywał Związek Radziecki. Po roku 1948 w Polsce tego rodzaju opinie były traktowane jako przejawy wrogości. Komisja ustalająca listę pracowników odwoływanych z placówek uznała, że Czesław Miłosz to „człowiek całkowicie ideologicznie obcy”, który „ujawnił w swoich wypowiedziach wrogi i szkalujący stosunek do wszelkich przejawów życia w kraju. Żona-zaciekły wróg Związku Radzieckiego”.
Kiedy w grudniu 1950 roku Miłosz przyjechał do Warszawy zabrano mu paszport. Wskutek interwencji ministra Modzelewskiego poeta paszport odzyskał i wyjechał do Paryża.
1 lutego 1951 roku wystąpił o azyl we Francji.
Marian Stępień – „Czesława Miłosza odkrywanie Ameryki”, Wydawnictwo Studio Emka, 2018, str. 291, ISBN: 978-83-65068-96-5