We wtorek spadł pierwszy śnieg. Wprawdzie zaraz stopniał, ale powiało zimą. W środę Kijów trząsł się z zimna. Ale w czwartek wybuchła nagle wiosna. Jesienna huśtawka.
Huśtawka też w polityce. Niedawny entuzjazm przed wyborami prezydenckimi do nowej twarzy polityki ostygł. Na kijowskim Majdanie znowu gromadzą się tłumy. W sobotę, 6 października, pojawiło się około 30 tysięcy niezadowolonych (jak mówią niezadowoleni) albo ponad 10 tysięcy (jak twierdzi policja) z poczynań nowego prezydenta. Ale na wszelki wypadek na ulicach przyczaiły się czołgi. Okazały się niepotrzebne, choć władza pręży muskuły.
W następną sobotę przeszły
tłumy weteranów
„w marszu przeciw kapitulacji” z pochodniami oburzonych prezydencką zgodą na przyjęcie tzw. formuły Steinmeiera w sprawie Donbasu, który zamraża status quo. W ocenie wielu ludzi budzi to obawy znacznych i trwałych ustępstw wobec Rosji. Wcześniej maszerowali nacjonaliści.
Pojedynek na marsze poprzedziła niekonwencjonalna konferencja nowego prezydenta z dziennikarzami, która odbyła się w barze szybkiej obsługi. Prezydent, jak wiadomo, do niedawna aktor, i to wielce popularny, chce sobie jednać opinię. Ale strzelił chyba gafę, kiedy powiedział do dziennikarzy mniej więcej tyle: „Widzicie, na moim miejscu mógłby siedzieć jakiś głupek”. Jak się można było spodziewać, to ulotne zdanko stało się powodem niepoliczonych dowcipów.
Ludzie kultury z niepokojem słuchają oświadczeń nowej administracji Wołodymyra Zełenskiego. Z połączonego ministerstwa turystyki, sportu, informacji, kultury (i wszystkiego najlepszego, jak dodają złośliwi) płyną sygnały w stylu wczesnego Balcerowicza. Wszystko ma być sprywatyzowane: teatry, muzea, filharmonie. Koniec z dojeniem państwa przez zaradnych artystów, słychać „argumenty” oszczędnej władzy. Jak się teatr nie obroni, to powstanie w nim kasyno. To nie jest atmosfera sprzyjająca artystycznym poszukiwaniom we względnym poczuciu bezpieczeństwa.
Ale mimo zagrożeń obchodzący właśnie setną rocznicę istnienia Narodowy Akademicki Teatr Dramatyczny imienia Iwana Franki, nazywany
pierwszą sceną Ukrainy
pracuje bez wytchnienia, a jego aktorzy zasługują na miano godnych następców Bohdana Stupki. W repertuarze teatru sporo klasyki, są Szekspiry, nawet nasz Fredro („Damy i huzary”), jest Dostojewski. Oglądałem z rozmachem zrealizowanego „Idiotę” (inscenizacja Jurij Odinokij), świetnie i równo granego, o przemyślanej w szczegółach adaptacji z budową ramową, a nawet wspaniale wyreżyserowanymi oklaskami. Młoda, w dużej mierze, publiczność trzygodzinny spektakl skwitowała owacjami na stojąco, obdarowując aktorów kwiatami, a nie była to wcale premiera. Na tym spektaklu nie czuło się, że teatr pracuje pod presją finansowych ograniczeń, na scenie pojawia się ponad 30 artystów. Oklaski na stojąco nie są tutaj wyjątkiem, to w zasadzie obyczaj, tak się dziękuję aktorom na każdym spektaklu. Po przedstawieniu bileterka zapytała mnie, jak oceniam „Idiotę”. Pochwaliłem, zgodnie z prawdą. No, właśnie – uśmiechnęła się – aktorów mamy znakomitych.
Z miłości do aktorów
zrodził się Międzynarodowy Festiwal Monodramów Maria, po raz jedenasty zwołany przez jego inicjatorkę i dyrektorkę artystyczną, aktorkę Teatru Franka (jak się tutaj mawia), wybitną artystkę sceny jednoosobowej Larysę Kadyrową.
Jak istotna to postać dla teatru ukraińskiego, można dowiedzieć się więcej dzięki książce Ałły Pidłużnej „Szczęśliwa samotność aktorki” (Щаслива самотність актриси), która ukazała się w Polsce z inicjatywy Wiesława Gerasa (po polsku i ukraińsku) w serii poświęconej teatrowi jednego aktora „Czarna Książeczka z Hamletem” (2012).
Autorka książki pisała o artystce tak: „Kiedy w monodramie „Stara kobieta wysiaduje” głosem nieznoszącym sprzeciwu krzyczy: Cukrrru, cukrrru!, wydaje się, że to żądanie skierowane jest do wszystkich. Także do krytyków, tak, tak! Ukraińska aktorka Larysa Kadyrowa to postać charyzmatyczna i człowiek instytucja – profesor Narodowej Akademii Muzycznej, pomysłodawczyni, dyrektorka i w ogóle spiritus movens dwóch festiwali teatralnych (monodramów aktorek „Maria” i sztuk antycznych „Bosforskie agony”), prezydent ukraińskiej sekcji Międzynarodowego Instytutu Teatralnego, artystka, ale i teatralny Mag. Kto zetknął się z jej sztuką aktorską, poznał jej moc. Ona nie gra jakichś tam ról, tylko całą sobą odsłania przed nami osobowość swoich bohaterek. Za tymi aktami „całkowitego ofiarowania się” na scenie stoją nie tylko jej talenty i maestria warsztatowa, ale nade wszystko refleksja – pogłębiony program estetyczny i światopogląd, który w aktywności artystycznej każe jej podkreślić misję etyczną: poprzez sztukę doskonalić własne i cudze człowieczeństwo”.
Nie ma w tym krzty przesady. Podczas tegorocznego festiwalu Kadyrowa przypomniała swoje
dwa sławne monodramy:
„Stara kobieta wysiaduje” według Tadeusza Różewicza i „Nigdy za mną nie płaczcie” według Marii Matios, w których demonstruje swoje mistrzowskie porozumienie z widzem i tak jak pisze Pidłużna, w których buduje naszych oczach osobowość bohaterek. Oba te spektakle widziałem po raz trzeci, ale za każdym razem odkrywam w nich coś nowego.
Monodram według Różewicza zobaczyłem teraz w mateczniku Kadyrowej, w jej ukochanym Teatrze Franka. Na „wyjezdnem” Kadyrowa gra trochę inaczej, dostosowuje się do lepszych lub gorszych warunków scenicznych. W Polsce grała „Starą kobietę” w legendarnej sali Laboratorium Grotowskiego we Wrocławiu i już samo miejsce tworzyło magiczną aurę spektaklu. Występowała też w Toruniu w Teatrze Baj Pomorski zupełnie inaczej otwierając spektakl: sceną wędrówki z walizką na kółkach przez widownię teatralną i proscenium na deski sceniczne. We własnym teatrze w dwu fragmentach towarzyszy jej muzyka na żywo na klarnecie jak rzewny lament nad życiem. Zaczepia widzów, także tych znajomych. Zostałem wezwany po imieniu, aby Starą Kobietę rozbierać, ale zabrakło mi odwagi. Zbigniew Chrzanowski, reżyser spektaklu, komentował potem tak: „Gdyby nie Tomasz, Larysa w ogóle nie mogłaby grać”.
Ale żarty na bok. Wspominam o tym dlatego, aby wydobyć szczególny klimat porozumienia i komitywy, jaki powołuje do istnienia artystka. To swego rodzaju paradoks: ogromna swoboda aktorskiej improwizacji i jednocześnie formalna dyscyplina. Jeszcze wyraźniej widać to w monodramie „Nigdy za mną nie płaczcie”. Podczas spektaklu jego bohaterka, stara babina Justynka sposobi się do śmierci, stroi trumnę, stroi izbę, a kulminacyjnym momentem okazuje się uplecenie z szarf zdobiących izbę lalki motanki. To lalka-szmacianka, która zamiast twarzy ma skrzyżowane kolorowe wstęgi. Ta precyzyjnie obmyślana praca aktorki podczas spektaklu organizuje jego rytm i strukturę. Narzuca bezwzględną dyscyplinę i sprawia w rezultacie, że mamy do czynienia z arcydziełem teatru jednego aktora.
Poziomowi artystycznemu i duchowemu, jaki wyznacza swoją sztuką Kadyrowa
trudno sprostać
i tylko nielicznym uczestniczkom i uczestnikom udało się dotrzymać jej kroku. Myślę przede wszystkim o drugiej wyrazistej osobowości monodramu ukraińskiego Lidii Danylczuk, który w ze swym Teatrem w Koszyku ze Lwowa wciąż przemierza wzdłuż i wszerz całą Europę. W Polsce także gościła wielokrotnie i doczekała się książki o sobie Iryny Wołyćka-Zubko we wspomnianej już serii „Czarna Książeczka z Hamletem”. W Kijowie Danylczuk przypomniała swój „klasyczny” monodram „Białe motyle, plecione łańcuchy” wg listów i nowel Wasyla Stefanika, bardzo nastrojowy i czysty muzycznie.
Ale pojawiły się na tym festiwalu także zaskoczenia – Petro Mironow przedstawił spektakl oparty na poezji Wasyla Stusa „Biały ptak z czarnym znamieniem”. Stus jest uznawany za najwybitniejszego poetę ukraińskiego drugiej polowy XX wieku. Rzecznik wolności narodowej i swobodnego rozwoju literatury rodzimej – był za to prześladowany, więziony i wreszcie zesłany do łagru, gdzie zmarł w niejasnych okolicznościach. Mironow bardzo oszczędnie dobierając środki (jedynym rekwizytem jest tu tafla blachy, wykorzystywana jako schronienie, mównica, instrument muzyczny budzący grozę), powściągając emocje, ale sugestywnie interpretując słowa daje przejmującą opowieść o wierności i niezależności ducha.
Ten ton niezależności i
pytania o tożsamość
(narodową, kulturową, ludzką) dominował w pokazywanych w Kijowie spektaklach i koncertach. Porywającym koncertem-spotkaniem, obleganym przez publiczność był wieczór Tarasa Kompaniczenko, barda ukraińskiej rewolucji, sięgającego często po teksty starych pieśni i używającego tradycyjnych instrumentów ludowych. Kompaniczenko nie tylko śpiewa, ale opowiada o wykonywanych pieśniach i snuje refleksje o tym, jaka jest dziś i jaka być powinna Ukraina. Nie zawsze są to miłe refleksje, wiele w nich rozgoryczenia.
Spektakli było dwadzieścia, nie sposób wszystkie skwitować. Dodam więc tylko, że niektóre wyróżniały się ciekawymi poszukiwaniami formalnymi. Taki był monodram Ganny Jaremczuk „Lady Capuletti” wg tekstu Niny Mazur – w którym aktorka upozowana jak włoska biała rzeźba z okresu renesansu obywała się niemal bez ruchu, zachwycając dyscypliną kompozycji. Zwrócił na siebie uwagę nietypowym sposobem prezentacji pytań egzystencjalnych Mikoła Biczuk w monodramie „Czemu ludzie nie latają”. Głównym jego rekwizytem okazał się płaszcz używany jak skrzydła Ikara, a dekoracją drabina. To nie jedyny powód, który powodował, że jego wewnętrzne skupienie i zagubienie w świecie na miarę bohatera romantycznego przypominało aktorstwo kochanego kiedyś przez polskich widzów aktora Teatru Narodowego, Andrzeja Nardellego.
W roku stulecia Teatru Franka pokazane zostały nie tylko monodramy (przede wszystkim rodzime), ale także kilka produkcji Jubilata. Ponieważ na potrzeby festiwalu oddana została Scena Kameralna teatru, to właśnie kameralne spektakle uzupełniły program monodramatyczny. Można było się przekonać, jak utalentowaną młodzieżą aktorską dysponuje teatr (spektakl „Morituri te salutant”), a także jak harmonijnie uzupełniają się młodzi i doświadczeni artyści (poruszający spektakl „Ziemia).
Swoją nazwę Festiwal Maria zawdzięcza Marii Zańkoweckiej (1854-1934), aktorce zaliczanej do ścisłego grona twórców profesjonalnego ukraińskiego teatru narodowego. W Kijowie zachował się dom, w którym mieszkała przez ostatnie dziesięciolecia swego pracowitego życia. Mieści się tu muzeum jej imienia. Przed laty ktoś próbował ten dom spalić – na miejsce pod zabudowę już czyhali deweloperzy, ale spontaniczna zbiórka pieniędzy sprawiła, że dom odbudowano i pozostał miejscem pielgrzymek miłośników teatru. Festiwal Maria jest jej drugim domem – żywym i pełnym pytań.