O Włodzimierzu Iljiczu Uljanowie (1870-1924) – historycznie i bez idolatrii.
Religijny niemal, a nawet bałwochwalczy – w formach – kult, do granic groteski doprowadzona idolatria, jakim przez dziesięciolecia, w ZSRR i krajach bloku radzieckiego, jaką otaczano postać Włodzimierza Iljicza Lenina, nie ułatwia ani wspominania, ani wyważonego opisu tej postaci. Także dziś, gdy upływa 150 rocznica jego urodzin.
Również – używając najdelikatniejszego określenia – dyskusyjne politycznie, ustrojowo i ekonomicznie rezultaty Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w Rosji sprawiają, że postać Lenina otacza aura, w najlepszym przypadku, „czarnego Piotrusia”, w najgorszym – „krwawego komunistycznego tyrana”, jak określił go Antoni Ossendowski, jeden z jego pierwszych biografów, w swojej książce „Cień ponurego Wschodu” (1923).
W końcu jednak, mimo jego zasadniczego błędu, jakim było uznanie hegemonii klasy robotniczej i jej dyktatury za awangardę przemian społecznych ludzkości, błędem też byłoby zlekceważenie 150 rocznicy urodzin człowieka, którego hasło biograficzne w wikipedii zajmuje przeszło pięćdziesiąt stron, bohatera kilkunastu biografii i setek tysięcy wzmianek, który został uczczony największą, spośród wielkich postaci historycznych, liczbą pomników, wizerunków oraz różnego rodzaju upamiętnień na świecie.
Biografia – w telegraficznym skrócie
W życiu Włodzimierza Iljicza Uljanowa, urodzonego 22 kwietnia 1870 roku w Symbirsku (obecnie Uljanowsk), w rodzinie inspektora szkół ludowych, pierwszym i bardzo ważnym wstrząsem była śmierć na szubienicy brata Aleksandra, skazanego za udział w zamachu na cara Aleksandra III.
W tym samym 1887 roku 17-letni Włodzimierz wstąpił na wydział prawa uniwersytetu w Kazaniu, ale jego studia przerwało aresztowanie, skazanie i zesłanie w głąb guberni kazańskiej za podjęcie działalności rewolucyjnej. W tym czasie, w czasie pobytu w Samarze, młody Uljanow zaczął zapoznawać si dziełami Marksa i Engelsa, a studia wznowione po zwolnieniu z zesłania sfinalizował zdaniem egzaminów w 1891 roku na Uniwersytecie w Petersburgu. Gdy w 1893 roku przybył, w celu zamieszkania, do Petersburga, był i już powszechnie uznanym marksistą i liderem środowisk hołdujących ideom Marksa. W 1894 związał się z działaczką socjaldemokratyczną, Nadieżdą Krupską, z którą cztery lata później zawarł ślub w cerkwi.
W 1894 roku po raz pierwszy objawił się jako teoretyk i utalentowany, pełen stylistycznego, wybujałego temperamentu publicysta. Jego praca „Co to są „przyjaciele ludu” i jak oni wojują przeciwko socjaldemokratom” była pierwszym manifestem rosyjskich komunistów.
Punktem wyjścia tekstu był atak na tzw. „narodników”, ale jego istotą – wskazanie „klasy robotniczej jako przodującej siły rewolucyjnej” , a chłopstwa jako jej sojusznika. W 1895 roku Lenin zjednoczył w Petersburgu marksistowskie kółka robotnicze scalając je w Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, który stał się „zalążkiem rewolucyjnej partii robotniczej w Rosji.
Ponownie w tym roku aresztowany, Uljanow znów znalazł się na zesłaniu w guberni jenisejskiej, gdzie napisał kolejną pracę programową „Zadania socjaldemokratów rosyjskich” oraz ukończył studium naukowe „Rozwój kapitalizmu w Rosji”.
Z zesłania powrócił w 1900 roku, a po pewnym czasie wyjechał za granicę, do Europy Zachodniej (przez szereg lat przebywał m.in. w Berlinie, Monachium, Londynie, Genewie, Zurichu) gdzie założył pierwszą ogólnorosyjską gazetę polityczną rewolucyjnych marksistów, „Iskrę”. W 1903 roku uczestniczył w opracowaniu programu partii marksistowskiej na II Zjazd Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji (SDPRR). Wbrew wewnątrzpartyjnej opozycji (tzw. mienszewikom) do programu socjaldemokracji wniesione zostały postulaty rewolucji socjalistycznej i dyktatury proletariatu, Lenin zaś stanął na czele frakcji bolszewickiej w SDPRR.
Wcześniej, w 1901 roku przybrał przydomek Lenin, od nazwy rzeki Leny, nieopodal której przez pewien czas przebywał w ukryciu. Jeszcze w 1902 roku, w pracy „Co robić?” Lenin zaatakował, jako ideologię reakcyjną, tzw. „ekonomizm”, którego zasadniczym założeniem było uznanie „żywiołowych”, „naturalnych” praw ekonomicznych jako jedynej drogi do przemian społecznych.
Rozpoczął też budowę podstaw Partii Komunistycznej, radykalnie odmiennej od reformistycznych partii II Międzynarodówki. W wydanej w 1904 roku pracy „Krok naprzód, dwa kroki wstecz” Lenin opracował naukę o partii jako kierowniczej organizacji proletariatu w walce o dyktaturę.
Utraciwszy wpływ na przejętą przez mienszewików „Iskrę”, założył w 1905 roku nowe pismo „Naprzód”. Powróciwszy u schyłku tego samym roku z zagranicy do Rosji, włączył się w toczącą się od stycznia rewolucję. Szeroko rozwinął front walki przeciwko kadetom (konstytucyjnym demokratom Pawła Milukowa i Piotra Struve), lewicowym eserowcom (socjalistom rewolucjonistom Marii Spiridonowej), mienszewikom i trockistom, wzywając do zbrojnego powstania.
W 1905 roku wydał pracę „Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej” zarysował podwaliny rewolucyjnej taktyki partii komunistycznej, relacje między rewolucją burżuazyjną a socjalistyczną, zagadnienie hegemonii proletariatu oraz przerastania rewolucji burżuazyjno-demokratycznej w socjalistyczną.
Po klęsce rewolucji 1905-1907 Lenin ponownie udał się na emigrację, do Paryża i zamieszkał przy ulicy Marie Rose. Tam w 1909 roku wydał filozoficzną pracę „Materializm a empiriokrytycyzm”, w której wydał walkę idealizmowi subiektywnemu, przeciwstawiając mu materializm dialektyczny i historyczny. Było to rozwinięcie marksizmu jako filozofii stanowiącej materialistyczne uogólnienie nowych zdobyczy nauki, w szczególności przyrodoznawstwa.
W 1910 roku Lenin przedstawił wiele swoich idei politycznych w pracy „Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej”. Przewidywał, że rosyjska liberalna burżuazja będzie w zupełności zadowolona z ustanowienia monarchii konstytucyjnej, nie będzie kontynuować rewolucji i zdradzi ją.
Przekonywał do sojuszu proletariatu i chłopstwa celem obalenia caratu i ustanowieniem systemu władzy, który nazywał „tymczasową rewolucyjną demokratyczną dyktaturą proletariatu i chłopstwa”. Pod wpływem rosyjskich agrarnych socjalistów oraz ideologii jakobinów z Wielkiej Rewolucji Francuskiej, zaczął głosić hasła „zbrojnego powstania”, „masowego terroru” i „wywłaszczenia ziemi szlacheckiej”. Z tego powodu przywarło do niego określenie „rosyjskiego Robespierre’a”.
W 1912 roku, na Konferencji Praskiej udało mu się wyrzucić z SDPRR mienszewików i zapoczątkować konsolidację obozu bolszewików. W tym samym roku w Petersburgu powstało bolszewickie pismo „Prawda”, a Lenin przyjechał z Paryża na dłuższy czas do Krakowa, przy czym przez pewien czas mieszkał także na Podhalu, w Białym Dunajcu obok Zakopanego.
Tu, latem 1914 roku zastał go wybuch Wielkiej Wojny, co spowodowało aresztowanie go i odstawienie do Nowego Targu przez policję austriacką jako poddanego rosyjskiego. Zwolniony dzięki protekcjom polskich towarzyszy i przyjaciół wyjechał do Szwajcarii i przebywał głównie w Zurichu.
Tam opracował teorię i praktykę partii komunistycznej w kwestiach wojny, pokoju i rewolucji. Wtedy też wypracował podstawy teorii rewolucji ogólnoświatowej, zwycięstwa rewolucji jednocześnie we wszystkich krajach kapitalistycznych.
Zaangażował się w ruch, który miał stanowić socjalistyczną odpowiedź na wojnę. We wrześniu 1915 roku uczestniczył w antywojennej konferencji w Zimmerwaldzie, a następnie w drugiej konferencji antywojennej w Kiental w kwietniu 1916 roku.
Lenin wezwał socjalistów na całym kontynencie do przekształcenia „wojny imperialistycznej” w wojnę domową – w każdym kraju europejskim robotnicy mieliby wystąpić przeciwko burżuazji i arystokracji.
Zachęcał do tworzenia organizacji rewolucyjnych strajków, fraternizowania się żołnierzy walczących po przeciwnych stronach, do krytyki nacjonalizmu i tworzenia nowych grup rewolucyjnych.
W 1916 roku wydał pracę „Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu”, w której zdemaskował grabieżczy, imperialistyczny charakter wojny, uzasadnił odkryte przez siebie prawo nierównomiernego rozwoju kapitalizmu w stadium imperializmu, zdefiniował imperializm, jako „kapitalizm gnijący i umierający w przeddzień rewolucji socjalistycznej”. Wzywał też do przekształcenia wojny imperialistycznej w wojnę domową i hasło klęski rodzimych rządów.
Uderzył też w przywódców II Międzynarodówki jako „odszczepieńców i zdrajców klasy robotniczej”, występujących w roli „obrońców ojczyzny” czyli dyktatury burżuazji. Personalnie zaatakował Karola Kautsky’ego, określanego jako „papież marksizmu” ( któremu dwa lata później poświęcił polemiczną pracę „Rewolucja proletariacka jako renegat Kautsky”), a także Lwa Trockiego.
Jego działalność publicystyczna w dużym stopniu nasycona była ostrymi polemikami z liderami ruchu socjaldemokratycznego. Kontynuował też prace filozoficzne, które zawarł w „Zeszytach filozoficznych”. Z emigracji powrócił do Rosji po obaleniu caratu przez rewolucję lutową 1917 roku.
Do Petersburga przemianowanego na Piotrogród przybył na Dworzec Finlandzki słynnym pociągiem, 16 kwietnia, a nazajutrz ogłosił tzw. Tezy Kwietniowe, plan rewolucji socjalistycznej pod hasłem „Cała władza w ręce Rad”.
W lipcu Rząd Tymczasowy wydał rozkaz aresztowania Lenina, który zdołał jednak uciec i kierował organizacją w warunkach konspiracyjnych w Finlandii.
Wykorzystał ten czas także dla napisania pracy „Państwo a rewolucja”, w której wezwał do „zdruzgotania burżuazyjnej machiny państwowej i zastąpienia jej Republiką Rad”.
7 października Lenin przybył nielegalnie z Finlandii do Piotrogrodu, a 10 października Komitet Centralny partii bolszewickiej przyjął rezolucję o powstaniu zbrojnym. 24 października Lenin przybył do pałacu Instytutu Smolnego, skąd rozpoczął kierowanie rewolucją w noc 25 października (7 listopada).
Siedziba Rządu Tymczasowego została ostrzelana z krążownika „Aurora” i zdobyta. Nazajutrz, na posiedzeniu II Zjazdu Rad Lenin przedstawił projekty historycznych dekretów o pokoju i ziemi oraz stanął na czele rewolucyjnego rządu, Rady Komisarzy Ludowych, określanej jako „pierwszy w świecie rząd robotniczo-chłopski”.
W listopadzie 1917 roku nakazał utworzenie policji politycznej pod nazwą Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, znanej potocznie jako „CzeKa”. Na czele tej organizacji postawił polskiego rewolucjonistę Feliksa Dzierżyńskiego.
Wiosną 1918 roku przeniósł się do Moskwy i zamieszkał na Kremlu. Wtedy też wycofał Rosję z wojny i zawarł pokój z Niemcami.
Wywołało to kontratak ze strony najważniejszego i zarazem najtrudniejszego sojusznika bolszewików, jakim byli lewicowi eserowcy (socjaliści-rewolucjoniści), którzy atakowali Lenina z pozycji lewicowych (jako „bardziej lewi od Lenina”).
6 lipca 1918 roku doszło do buntu lewicowych eserowców, który został stłumiony, ale 30 sierpnia obaleni eserowcy ciężko ranili Lenina w zamachu (był to kolejny z zamachów, których ofiarą padł). Wbrew stereotypowemu wyobrażeniu, że 7 listopada (25 października) 1917 roku Lenin i bolszewicy zdobyli władzę niepodzielną, musieli oni jeszcze długo toczyć ostrą, wewnętrzną walkę o jej utrzymanie i dopiero zdławienie buntu eserowców ostatecznie to umożliwiło.
Czas po 1918 roku poświęcił Lenin na budowanie zrębów nowego państwa. Kraj przekształcił się w jeden wielki obóz wojenny, całe życie gospodarcze podporządkowano potrzebom wojny (komunizm wojenny).
W latach 1921-1922 panował też Wielki Głód. Trwała wojna domowa oddziałami Białej Gwardii oraz obrona przed obcymi wojskami interwencyjnymi. Po zakończeniu wojny Lenin przygotował i wprowadził plan polityki ekonomicznej, tzw. Nową Politykę Ekonomiczną (NEP), która była odpowiedzią głównie na opustoszały rynek konsumpcyjny oraz zmierzała do zjednania dla rewolucji części nieprzychylnych jej kręgów społecznych, głównie mieszczaństwa.
W 1920 roku ukazała się jego praca „O dziecięcej chorobie „lewicowości” w komunizmie” – wykład strategii i taktyki leninizmu. Rok 1923 był de facto ostatnim rokiem życia Lenina. Jego wyniszczony organizm nie pozwalał już na aktywność inną niż publicystyczna. Zmarł 21 stycznia 1924 roku w Gorkach pod Moskwą.
Jego ciało zabalsamowano i umieszczono w Mauzoleum na placu Czerwonym w Moskwie. Przez dziesięciolecia odwiedziły je miliony wyznawców i turystów z całego świata.
Postać Lenina w sztuce i historiografii
Ze swojego dzieciństwa dobrze pamiętam kwiecień 1970 roku, gdy w krajach całego bloku radzieckiego, w tym w Polsce, obchodzona była bardzo uroczyście 100 rocznica urodzin Lenina. W miejscach publicznych, na frontonach gmachów urzędowych, w szkołach, w witrynach kin, teatrów, księgarń, a nawet na wystawach sklepowych eksponowano wizerunki Lenina.
W telewizji pokazywano uroczyste, okolicznościowe koncerty i akademie, emitowano klasyczne dzieła kinematografii radzieckiej, poświęcone Leninowi i Rewolucji Październikowej, takie jak „Październik” Sergiusza Eisensteina (1927) czy „Lenin w Październiku” Michaiła Romma (1937).
Przypominano jeden z najwybitniejszych artystycznie utworów literackich poświęconych wodzowi Rewolucji, poemat „Włodzimierz Iljicz Lenin” Włodzimierza Majakowskiego (1924).
W koprodukcji polsko-radzieckiej zrealizowano film „Lenin w Polsce” w reżyserii Siergieja Jutkiewicza (1970). W teatrach całej Polski, a także w Teatrze Telewizji wystawiono w rocznicowym roku sztuki: „Szósty lipca” i „Bolszewicy” Michała Szatrowa, „Pierwszy interesant” Daniła Granina i inne.
Do muzeum i pomnika Lenina w Poroninie przybywały niezliczone wycieczki szkolne z całego kraju (pomnik w Nowej Hucie powstał dopiero w 1973 roku). Ukazała się też antologia utworów literackich pod redakcją Stefana Klonowskiego, „Lenin: poezja, pieśń, proza”. Ubocznym skutkiem obchodów była moda na czapki „leninówki”. Oczywiście, w ZSRR czczenie rocznicy leninowskiej odbyło się na nieporównywalnie większą skalę.
Lenin, bezdyskusyjnie wielka postać historyczna najwyższej rangi, stał się też bohaterem szeregu biografii naukowych, m.in. Louisa Fischera, „Życie Lenina” (1964), Davida Shuba, „Lenin. Biografia” (1966) Christophera Rice, „Lenin: życie zawodowego rewolucjonisty” (1990), Dmitrija Wołkogonowa, „Lenin” (1994), Roberta Service, „Lenin. Biografia” (2000), Christophera Reada, „Życie rewolucjonisty” (2005), a także setek tysięcy passusów i wzmianek w różnego rodzaju publikacjach historycznych na całym świecie.
Mieszczanin w kawiarni i z gazetą. Intelektualista
Pewnego rodzaju paradoksem było to, że zewnętrzny wizerunek Lenina, będącego uosobieniem rewolucji, nie różnił się od wizerunku statecznego mieszczanina tamtych czasów, w ciemnym garniturze, w stosowanym kapeluszu, z laską i gazetą czytaną na tarasie kawiarni Paryża czy Zurichu.
Lenin nigdy nie przywdział quasi-wojskowego munduru, z jakim kojarzeni są n.p. Dzierżyński czy Stalin. Historyk Richard Pipes zauważył, że Lenin posiadał dużą charyzmę i osobisty magnetyzm oraz wykazywał „niezwykłą zdolność do zdyscyplinowanej pracy i całkowitego zaangażowania w sprawę rewolucyjną”. Przyjaciel Lenina, Maksym Gorki, opisywał go z kolei jako osobę „zbyt zwyczajną” i nie dającą „wrażenia bycia liderem”.
Biograf Louis Fischer opisał go jako „miłośnika radykalnej zmiany”, dla którego „na ziemi nigdy nie było niczego pośrodku, wszystko było albo czarne albo czerwone”. Inny biograf Robert Service podkreślał jego silną emocjonalność. Według niego Lenin był silnie „emocjonalnie przywiązany” do swoich ideologicznych bohaterów (Marksa, Engelsa i Czernyszewskiego) i posiadał portret każdego z nich, a także, że był człowiekiem „kapryśnym i niestabilnym”.
Pipes i Fischer zgodnie twierdzili, że przywódca Wielkiej Rewolucji Październikowej i twórca ZSRR był nietolerancyjny wobec opozycji i będąc osobą nieskłonną do kompromisów, odrzucał opinie, które różniły się od jego własnych poglądów.
Według Service’a bardzo rzadko przyznawał się do własnych błędów, a Fischer określił go mianem „zdeterminowanego ideologicznego fanatyka”. Z kolei według Dmitrija Wołkogonowa był człowiekiem prywatnie dobrodusznym, łagodnym (co silnie akcentowano w filmach i tekstach literackich), lubiącym zwierzęta, który lubił się śmiać się i żartować (wykazywał skłonności do czarnego humoru), z drugiej zaś strony jego zachowanie zupełnie zmieniało się, jeśli chodziło o politykę.
W niej wg rosyjskiego historyka pozostawał bezkompromisowy, brutalny i mściwy. Lenin był człowiekiem świetnie wykształconym, rasowym intelektualistą, wszechstronnym erudytą i poliglotą. Poza językiem rosyjskim biegle mówił i czytał po francusku, niemiecku i angielsku. Cenił też kulturę fizyczną. Nie cierpiał wszelkiego nieporządku. Według Fischera cechowała go „minimalna próżność”.
Stąd też nie lubił kultu jednostki, który radziecka administracja zaczęła budować wokół niego pod koniec życia (zauważając jednak, że może on w przyszłości mieć wpływ jednoczący na stworzony przez niego ruch). Po godzinnym spotkaniu z Leninem, filozof Bertrand Russell stwierdził, że był on człowiekiem bardzo przyjacielskim i skromnym w obejściu. Choć był politycznym radykałem, zajmował konserwatywną postawę wobec życia płciowego i instytucji małżeństwa.
W związku małżeńskim z Nadieżdą Krupską pozostał do końca życia. Lenin był ateistą i uważał, że socjalizm jest z natury sprzeczny z religią, odrzucając w ten sposób socjalizm chrześcijański.
Prywatnie był krytyczny wobec swojej rosyjskiej ojczyzny, opisując ją jako kraj będący daleko w tyle za Europą i bliższy Azji. Już od lat młodzieńczych pragnął, aby Rosja zbliżyła się kulturowo do Zachodu.
Pozostawił liczące kilkadziesiąt tysięcy stron 54 tomy dzieł zebranych.
Amerykański tygodnik „Time” umieścił go na liście stu najważniejszych ludzi stulecia i wśród dwudziestu pięciu najważniejszych ikon politycznych wszechczasów.