Kto uratował „Solidarność”?

W czerwcu 1981 r. grupa dziewięciu polskich generałów zwróciła się do KGB z planem usunięcia Jaruzelskiego z uwagi na jego niechęć wprowadzenia stanu wojennego i zastąpienia go przez nowego ministra obrony (prawdopodobnie jeden ze spiskowców), który by aresztował pozostałych członków rządu, przejął kontrolę nad strategicznymi punktami, zatrzymał do 3000 kontrrewolucjonistów, których deportowano by gdzieś do Bloku Radzieckiego. Pod wodzą nowego ministra obrony narodowej zawiązałaby się junta wojskowa, bez udziału przedstawicieli dawnego rządu i BP. Następnie „zespół akcji” zaapelowałby do reszty Bloku Radzieckiego o pomoc wojskową aby bronić socjalizmu w PRL.
Archiwum Mitrochina

Tytułowe pytanie – zapewne Państwo Czytelnicy pamiętają – postawiłem w poprzednim tekście, „Zwycięstwo rozumu i rozsądku” („DT”, z 19-23 czerwca 2019), skrótowo wyjaśniając ocenę gen. Wojciecha Jaruzelskiego, iż „bez stanu wojennego nie byłoby Okrągłego Stołu”. Publikacje, m.in. autorstwa prof. Longina Pastusiaka, Jerzego Wiatra, Krzysztofa Janika i innych na łamach „Trybuny”, a także wywiady Roberta Walenciaka i teksty w „Przeglądzie”, czytelnie wskazują, iż „dojście” do Okrągłego Stołu było ze strony władzy procesem dość złożonym, by nie powiedzieć żmudnym.
Kierownictwo „Solidarności” przez kilka lat po stanie wojennym nie wykazywało chęci porozumienia z władzą. Dostrzegła to i dobitnie oceniała Margaret Thatcher: „Spotkałam się z przywódcami Solidarności i wielokrotnie radziłam im, aby dążyli do dialogu z rządem i nie ograniczali się do konfrontacji”. Podobne rady udzielał George Bush, przedstawiciele innych państw, w tym Watykanu i Kościoła w Polsce. Te sugestie wciąż okrywa całun milczenia, co widoczne było dość wyraziście podczas obchodów 30 rocznicy Okrągłego Stołu, a szczególnie wyborów 4 czerwca. Tu górowały zachwyty – właśnie nad zwycięstwem „Solidarności”, dość skutecznie zagłuszając pojawiające się głosy o umiar, rozsądek w postrzeganiu i ocenie ówczesnej rzeczywistości. Słuchając „zachwytów”, płynących z mediów – ponownie stawiam tytułowe pytanie.

Kontekst pytania…

Nie trzeba zbyt wielkiej wyobraźni, by zauważyć, że pytanie o „uratowanie”, zawiera w sobie kontekst zagrożenia – podkreślę – właśnie zagrożenia. Przez kogo, przez co? Zaskoczę Państwa – przez „Solidarność”, przez samą siebie! Może ta odpowiedź rozśmieszy Państwa lub też boleśnie dotknie osoby szczerze, autentycznie, życiowo związane z „Solidarnością” – tych bardzo serdecznie przepraszam! I przypominam, zachęcam do namysłu – co mogło się stać:
Lech Wałęsa w wywiadzie opublikowanym w „Sztandarze Młodych” z 1-3 maja 1981 roku mówi: „Jeśli będziemy szli na zwady, bez przerwy do konfrontacji, jeżeli będziemy atakować – nie tak, jak powinniśmy – to znaczy frontalnie milicję, SB, urzędy, to przecież ktoś nie wytrzyma. I zacznie się chaos, bałagan, bijatyka między nami. I wtedy ktoś trzeci będzie błogosławiony, jeśli nas rozbroi, to jest największe niebezpieczeństwo – nie interwencja. Interwencja, to będzie wtedy nawet wybawienie. I tego się boję”. Czy zaprzeczycie Państwo, że ocena jest i sugestywna, i celna. Z jednym wyjątkiem. Nie byłoby „wybawienia”, ale wręcz niewyobrażalna – wychodząca poza wewnętrzny konflikt – katastrofa. Zwróćcie uwagę – początek maja 1981 r.
Profesor Karol Modzelewski: „Miałem świadomość, którą mieli też doradcy, że jesteśmy w sytuacji śmiertelnego ryzyka, bo porozumienie sierpniowe i rozlewający się na całą Polskę ruch strajkowy doprowadziły do takiej sytuacji, którą dobrze by było zamrozić… które udałoby się zmieścić w Układzie Warszawskim – cytowałem w tekście „Zwycięstwo”. Kto – bez zbędnej pokory autorskiej zapytam – doprowadził do „śmiertelnego ryzyka”, jeśli nie „Solidarność” samą siebie, może nawet naród polski i nasze państwo? Czy „Solidarność” chciała się „zmieścić w Układzie Warszawskim” w 1981 r., co w tej mierze uczyniła, kto zna dowody – proszę o udostępnienie, nie tylko ja czekam na taką „wiarygodną wiedzę”. Odpowiem – stało się to możliwe dzięki Okrągłemu Stołowi. Ale wtedy, w 1989 r. i „Układ” i Solidarność były już inne, także i władza!. Ta, tak bezmyślnie przez wiadome kręgi „Solidarno ści” opluwana, wyszydzana i pomijana władza. Wyraźnie i elegancko mówili o tej postawie panny „S” m.in. Prezydent Aleksander Kwaśniewski, profesorowie, np. Danuta Waniek, Longin Pastusiak, Jerzy Wiatr, podczas konferencji w 30. lecie Okrągłego Stołu.
„Robotnik” nr. 78 z 27 sierpnia 1981 roku opublikował fragmenty dyskusji, zorganizowanej przez redakcję. Mówią m.in.:
– Jan Lityński: „obserwujemy rozpad gospodarki i rozpad państwa. „Solidarność” ten rozkład przyspieszyła, paraliżując niejako organy władzy. W tej sytuacji powstają wielorakie niebezpieczeństwa. Jednym z nich jest radykalizm KPN-owski. Drugie niebezpieczeństwo, któremu Związek już uległ, to rozprzestrzenienie się ruchu walki o żywność”;
– Jacek Kuroń: „po raz pierwszy zaczynam myśleć, że mogła by nam grozić wojna domowa”;
– Bronisław Geremek: „kraj znajduje się w sytuacji zagrożenia narodowego, jakich było niewiele w historii Polski. Grozi nie tylko interwencja, ale i upadek z przyczyn wewnętrznych (…) Katastrofa jest faktem oczywistym. Jest to katastrofa wciągająca. Nikt, z siedzących przy tym stole nie wie jak wyjść z kryzysu”;
Jarosław Kaczyński (rozmowa zamieszczona w książce „My”, jaką przeprowadziła z nim Teresa Torańska) m.in. mówi: „Nieporęczna w istocie od początku była „Solidarność”. Ty możesz mi wierzyć lub nie, ale już w 1981 roku dobrze o tym wiedziałem. Żartowałem wtedy, że gdybym nawet nie był pełnomocnikiem Moskwy, a musiał tutaj rządzić, to bym z „Solidarnością” jakoś się rozprawił, bo razem z nią rządzić by się nie dało, ponieważ ten monstrualny ruch ze względu na swój charakter i konstrukcję, także organizacyjną do demokracji się nie nadawał. Przede wszystkim z dwóch powodów. Oparty był na strukturze przedsiębiorstwa, a wyrażał w istocie ambicje polityczne, co jest klasyczną cechą komunizmu oraz był z samego założenia, w swoich intencjach ruchem wszechogarniającym, czyli źle tolerującym jakikolwiek pluralizm. Poza tym, reprezentował sposób widzenia rzeczywistości zupełnie nie przystający do gospodarki rynkowej (…) Trzeba było coś z nim zrobić, jakoś go podzielić, uporządkować. Bo zapewniam Cię, gdyby „Solidarność” z 1989 roku miała siłę z 1981 roku, to w ogóle żadnego mechanizmu demokratycznego w Polsce by się nie zbudowało”. Nie sądzę, by Państwu potrzebny był komentarz!

Refleksje z „Archiwum”…

Podejmując analizę cytowanego na wstępie fragmentu, pochodzącego z „Archiwum Mitrochina” (Wyd. Muza, Warszawa 2001), poczynię kilka istotnych uwag.
Jest czerwiec 1981 r. Dnia 5, radzieckie władze, a konkretnie KC KPZR kieruje do KC PZPR „list otwarty”. Dlaczego nie imiennie do Stanisława Kani, wówczas I Sekretarza, tylko do całego KC – proszę, domyślcie się Państwo. A taki fragment „Listu”: „Stanisław Kania i Wojciech Jaruzelski zgadzali się w rozmowach z naszym zdaniem, lecz wszystko pozostaje po staremu, bo nie podejmuje się walki z kontrrewolucją. W tej sytuacji ton kampanii przedzjazdowej nadają siły wrogie socjalizmowi. Nie można wykluczyć, że na IX Zjeździe dojdzie do porażki marksistowsko-leninowskich sił w partii, a nawet jej likwidacji”. Dodam, „list” ten pojawia się na półtora miesiąca przed IX Zjazdem PZPR (14-20 lipca 1981 r.) oraz na 4 dni przed XI Plenum KC PZPR (9-10 czerwca). I pojawia się inicjatywa 9 generałów. Czy ten zbieg zdarzeń i okoliczności nie daje do myślenia? Ich analiza przekonała mnie, iż latem 1981 r. zagrożenie dla „Solidarności” „wisiało na włosku”!
To wymienieni Stanisław Kania i Wojciech Jaruzelski, szerzej – reformatorskie skrzydło w Partii (PZPR), także trzeźwo myślący działacze partyjni i państwowi w Moskwie, na Kremlu – uratowali „Solidarność” przed Sybirem, przed krwawym unicestwieniem.
Podkreślam – krwawe unicestwienie. Mam świadomość, iż niektórzy porywczy w czynach i słowach Czytelnicy mogą tu zapisać mnie do „partii Putina”, opluwać, wyszydzać umiejętność analitycznego myślenia. Gdy przejdzie im fala nienawiści niech odetchną i zastanowią się ile tysięcy Polaków wtedy zginęłoby w „niewyjaśnionych okolicznościach”, co stałoby się wtedy, latem 1981 r. z Polską, z naszym państwem, czy byłby możliwy Okrągły Stół, kiedy i z kim, jak wyglądałaby nasza Ojczyzna dziś, w 2019 r., a czy Europa też byłaby taka jak dziś? Jeśli te pytania kogoś nużą, rozumiem to, ale nie dam sobie wmówić „poprawnej narracji”. Krótko mówiąc, nie zgadzam się na żadne kłamstwo, obraża po prostu zwykłego Człowieka – Polaka. Państwo, w tym miejscu macie wybór, albo czytać tekst, albo odłożyć, przyznając rację historykom i politykom z poziomu piaskownicy. Dla cierpliwych i chętnych poznania mojego wywodu, kolejno:
– 9 generałów: czy nie przypomina to Państwu podobnej sytuacji z CSRS w 1968 r.? Tam także grupa wojskowych, o których mówił Breżniew, zamierzała dokonać zamachu stanu, ale ich kroki uprzedziła znana decyzja polityczno-wojskowa, pisałem w tekście „Operacja Dunaj” (20-23 sierpnia 2018). Ta inicjatywa jest świadectwem, iż radzieccy wśród kadry WP prowadzili „rozeznanie” autorytetu i powiedzmy wprost – posłuszeństwa kadry kierowniczej wobec Generała. Że tak było, są dowody. Przedstawiciel radzieckiego lotnictwa przy Wojsku Polskim gen. Ilicz Katricz, powiedział wprost do gen. Tadusza Krepskiego, Dowódcy Wojsk Lotniczych: „wy już nie dowodzicie” (fakt ten potwierdził gen. Jerzy Zych, jako świadek na procesie sądowym Generała). Incydent ten zakończył się natychmiastowym odwołaniem gen. Katricza.
Pewne sygnały dochodziły ze Śląskiego Okręgu Wojskowego, gdzie radzieccy oficerowie rozpytywali naszych o ocenę Generała, czy wykonają rozkazy, jeśli wyda je kto inny. Meldował o tym płk Leszek Kołodziej (jego raport jest w książce pt. „Wielogłos” (Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002). Fakt ten świadczy i o tym, że w WP znaleźli się oficerowie skrajnie krytyczni wobec Generała i ówczesnej sytuacji w kraju i Partii, podatni na radzieckie argumenty i oceny, które w ich wyobraźni były „ratunkiem” dla Polski przed jeszcze większą katastrofą, niż możliwa była – w ich ocenie – podkreślam.
Generał – pytany o ten fakt – mówił, iż „wieści” takie docierały, ale przyjmował je jako sprawdzian swojego autorytetu, sygnał, że wobec radzieckich trzeba mówić gorzką – oczywiście dla Polaka prawdę o sytuacji w kraju, bo pozwoli, że „oni” zechcą słuchać, choć niekoniecznie zgadzać się z polskim rozmówcą, a wtedy znaczyło „bardzo dużo”, akcentował Generał, dawało czas i nadzieję na porozumienie z Solidarnością… co z tego wyszło – wiemy;
– stan wojenny. Niechęć jego wprowadzenia, to wtedy główna wina Generała. Mogą Państwo Czytelnicy zapytać, czy wcześniej była mowa z radzieckimi o jego wprowadzeniu? Oczywiście, pisze o tym gen. Franciszek Puchała w książce „Kulisy stanu wojennego” (Wyd. Bellona, Warszawa 2016), zachęcam do przeczytania. To pozycja specjalisty wojskowego, który ma niekwestionowany wkład, że stan wojenny był „operacją łagodną i pomyślną” dla całego społeczeństwa, na czele z kierowniczymi gremiami „Solidarności” oraz jej członkami, którzy wobec tej operacji, a Generała w szczególności wykazywali i wykazują zrozumienie.
O drodze do stanu wojennego napiszę w grudniu br, tu tylko taki przykład. Podczas „spotkania” Generała i Stanisława Kani w Brześciu nad Bugiem, na zakończenie rozmowy Andropow powiedział: „No, niech będzie. Nie wprowadzajcie stanu wojennego, ale też nie spóźnijcie się z decyzją. To też kosztuje”. Co Państwo myślicie? Generał pisze o tej rozmowie w książce „Stan wojenny. Dlaczego”, rozdział „Lot i lądowanie”;
– aresztowanie rządu, przejęcie władzy. Oczywiste, gdyby inicjatywa 9 generałów uzyskała akceptację Moskwy. Okoliczności „za” były czytelne – uległość wobec poczynań Kierownictwa „Solidarności”, także omotanego „zgubną ideą” całego Związku, „szeregowych” członków, którzy uwierzyli i na szczęście – dzięki władzy – nie zapłacili krwią za tę „wiarę”. Do tego wspomniany „list” krytykujący i potępiający Kierownictwo PZPR, Stanisława Kanię i gen. Wojciecha Jaruzelskiego, XI Plenum i IX Zjazd, jako sprzyjająca sytuacja do wymiany tego „nieporadnego” w zmaganiu z „Solidarnością” Kierownictwa.
Byli imiennie wybrani – w ocenie Moskwy – „dobrzy towarzysze” i „wsparcie” 9 generałów, ale zapewne i części Wojska. Tak oceniając i realnie myśląc, byłaby to rozgrywka wewnątrz partii i władzy, czytelnie skierowana przeciwko „Solidarności. To ona, „Solidarność” jako „kontrrewolucja” byłaby celem, głównym obiektem uderzenia. Zaś wymiana rządu i części Kierownictwa PZPR – faktycznie usunięciem „narzędzia” przeszkadzającego w osiągnięciu tak pojmowanego celu. Gdyby, z różnych powodów, ZSRR musiał wspomagać zbrojnie „dobre siły”, byłaby to „interwencja na zaproszenie”! Berlin i Praga były krytyczne wobec Polski i chętne do pomocy ZSRR (Czesi jako rewanż za 1968 r.). Dlaczego do tego nie doszło? Zarówno mój wywód jak i to pytanie skłania do różnych dywagacji. Moja odpowiedź jest taka:
W Moskwie, mimo jednoznacznie krytycznego stosunku do „Solidarności”, którą tu jednoznacznie nazywano „kontrrewolucją”, istniała grupa polityków i działaczy partyjnych, którzy wieloaspektowo oceniając sytuację prezentowaną przez duet Kania-Jaruzelski, widzieli szanse rozwiązania tego kryzysu przez samą władzę, jeszcze bez jej zmiany. Co więcej – Breżniew potrafił zrozumieć i czasowo przyjąć ich racje jako jeszcze realne, a argumenty „moskiewskich twardogłowych”, jeszcze jako przedwczesne. Co by o nim nie mówić złego – chwała mu za to!
Jakie to mogły być racje racjonalnie myślących w Moskwie – możemy się tylko domyślać, niekiedy „wyczytać między wierszami” z różnych archiwów. Zakładam, że takie – zarówno Kania jak i Jaruzelski radzieckim prezentowali realną ocenę sytuacji – mimo krytyki, mieli znaczący autorytet, tak wśród członków Partii, a Generał ponadto w Wojsku. Kładę silny akcent na ten autorytet. Wtedy, latem 1981 był on jeszcze wysoki, nie był wartością „daną raz na zawsze”, ale ważnym, powiem – czynnikiem rozstrzygającym! Jeśli nie autorytet, jako „kapitał” i umiejętność rozmowy z przeciwnikami politycznymi, to co? Z historii wiemy, że radzieccy nie kierowali się „uczuciem miłości”. Pisząc autorytet, mam na uwadze reformatorskie skrzydło w Partii i wśród stronnictw politycznych, które inspiratorsko odpowiedziało na apel Generała o 90 spokojnych dni, było promotorem, służyło wsparciem w podejmowanej reformie gospodarczej, na co także Moskwa zwróciła uwagę. Zapewne na Kremlu liczono się z ewentualnym rozłamem w Wojsku, gdyby tych 9 generałów przejęło władzę. Piszę „rozłam”. Sięgnijcie Państwo pamięcią – maj 1926, żołnierz strzelał do żołnierza, 215 żołnierzy i oficerów zginęło w bratobójczej walce oraz 164 osoby cywilne. Pomyślcie o żołnierzach służby zasadniczej lat 1981-82, dziś szanowanych mężów, ojców i dziadków. Ilu z nich zginęłoby? To byłaby przecież polska krew, nie ich Rosjan – jeśli, to jako ostateczność.
Właśnie ta „ostateczność” jako zbrojna interwencja mogła być rozważana jako zbyt wysoki koszt za usunięcie z Polski „kontrrewolucji”, jeszcze nie teraz, latem 1981 r. Co nie oznacza, że taką wizję całkowicie odrzucano. Nie zapominajmy, że Kreml naciskał na stan wojenny – cytowałem Andropowa – ale jako „zabieg” realizowany wspólnym wysiłkiem Partii, Wojska i sił MSW. Podkreślam – wspólnym. Jako „operacja” wewnętrzna w Polsce, polskimi rękoma, stawiająca za cel uniknięcie walki bratobójczej. I został osiągnięty, dzięki zwartości Wojska, mądremu kierownictwu, rozwadze „szeregowych” członków „Solidarności”. Zapamiętajmy to!
Być może wielu z Państwa czeka na ocenę znaczenia Zachodu dla powstrzymania zbrojnej „akcji w Polsce”. Zniecierpliwionym odpowiadam – znikome w sensie praktycznym, ale głośne w wydźwięku etyczno-moralnym. Żaden dokument zachodni nawet śladowo nie podaje, iż USA, NATO z uwagi na „wojnę w Polsce” podjęłyby militarną akcję. Owszem, byłaby „akcja” propagandowa, gospodarcza wobec ZSRR. Sankcje te Moskwa brała pod uwagę, gdyby „Solidarność” zdobyła posłuch i wsparcie ludności, klasy robotniczej w ZSRR, CSRS czy NRD. Tego nie było. Inne tłumaczenie postawy Zachodu jest mąceniem w głowach naszej młodzieży, ludziom bezwolnie traktującym „ideały” „Solidarności” jako świętość.
– „kontrrewolucja”: wiele napisałem wyżej. Marszałek Wiktor Kulikow, podczas konferencji naukowej w Jachrance (1997), m.in. mówił: „w Związku Radzieckim, a tym bardziej w Komitecie Centralnym, wszyscy oceniali „Solidarność” jako kontrrewolucję, jako ruch skierowany przeciwko władzy, któremu trzeba podjąć odpowiednie kroki. Dlatego nie ma co kręcić i mówić inaczej” („Wejdą – nie wejdą”, Wyd. ANEKS 1999 rok). Przypomnę tu cytowaną wcześniej ocenę prof. Ryszarda Reiffa, wypowiedzianą podczas SKOK w 1995 r. (14 lat po stanie wojennym), że trzeba byłoby wywieźć 2-3 miliony
na 2-3 lata.

* * *

Jest okres wakacji, dla aktywnie wypoczywających pewnego rodzaju okazja podjęcia refleksji i dla własnej ciekawości wskazania, kto spośród sugerowanych przez 9 generałów 3000 „kontrrewolucjonistów” „Solidarności” mógłby „zwiedzać” bezkresne przestrzenie piękna Syberii, ilu i kiedy wróciłoby „do rodzinnych stron”. Ale warto też – być może nie zgadzając się z moimi przemyśleniami – poszukać argumentów, by nam samym, a szczególnie naszej młodzieży nie pozwalać na niszczenie resztek rozsądnego spojrzenia na niezwykle złożoną, polską powojenną przeszłość. Nie pozwalać na jej karłowacenie „polityką historyczną”.
Wybaczcie mi Państwo rozumienie „rozsądnego spojrzenia” górnolotnie. To dobro, które zawsze jest samotne, bo wydaje się mniej interesujące! Zapytam, czy dziś, na 3 miesiące przed parlamentarnymi wyborami, takie spojrzenie byłoby wstydliwe? Co, jak nie rozsądek jest wręcz niezbywalny? To on – po pierwsze – nakazuje poznać nazwiska i programy osób, które wybieramy. Po drugie – pójść na spotkania z kandydatami. Tu zachęcam posłuchać osoby z SLD, PPS, szeroko rozumianej Lewicy, także z Koalicji Europejskiej. Może ktoś zapytać – dlaczego SLD, PPS? To ich poprzednicy w PZPR, a także wśród nich pewna część wtedy, w 1981 r. w dekadzie lat 80-tych ponosiła odpowiedzialność za Ojczyznę i wyprowadzała ją z kryzysu (na którego powstanie nie miała bezpośredniego wpływu), doprowadziła do Okrągłego Stołu i przemian bez rozlewu krwi. Ktoś kąśliwie zechce zapytać – czy mamy im dziękować wybraniem do Sejmu? Mamy w pierwszej kolejności myśleć o swojej przyszłości, o naszych dzieciach i wnukach – wybierając osoby, które dowiodły zaufania odpowiedzialnością w bliskiej nam przeszłości, rozumnie, rozważnie postępujące w momentach kryzysu i przełomu, jakim był rok 1989. Po nim nastąpiła sprzedaż za bezcen, uwłaszczenie na „gospodarce komuny”, a od kilku miesięcy festiwal rozdawnictwa i nagród „słusznie należnych”. Zwróćcie Państwo uwagę, ale i wyjaśnijcie istotę tego polskiego fenomenu młodym, by zapamiętali jak długo będą płacić za ślepo przyjmowane i oczywiście tak w mediach ubóstwiane obietnice. Pamiętajcie Państwo, łatwiej jest ogłupiać ludzi, niż przekonać, że zostali ogłupieni (Mark Twain).

Na zakończenie

Wracam do tytułowego pytania i podkreślam: to mądrość, rozwaga w postępowaniu, realizm w ocenie rzeczywistości, umiejętność perspektywicznego jej widzenia i możliwości sprostania wyzwaniu. Jak mawiał Mieczysław Rakowski – szanowanie partnera. Takie cechy charakteru, sposobu postępowania mieli Stanisław Kania i Wojciech Jaruzelski, reformatorzy. Dostrzegali je rozmówcy w Moskwie, wtedy szczególnie Breżniew, w Pradze i Berlinie, u Generała także w Watykanie i wielu stolicach Europy oraz Waszyngtonu, Pekinu i Tokio. One w krytycznym momencie przeważyły szalę na korzyść „Solidarności” w pierwszej kolejności, następnie „Bogu ducha winnych” milionów Polaków, naszego bytu państwowego.
Niejako uparcie nasuwa się tu pytanie – czy jeszcze były podobne, krytyczne sytuacje, jak w czerwcu, latem 1981 roku? Za taki moment uważam „Posłanie do narodów Europy Wschodniej”, wydane przez I Zjazd „Solidarności” we wrześniu 1981, o czym napiszę później. Inne – choćby znana „awantura w Bydgoszczy” – spowodowały tylko „pogrożenie palcem” przez wydłużenie ćwiczenia „Sojuz-81”.
Kończąc tekst, pragnę zadośćuczynić rozmówcom przy grobie Generała w 5 rocznicę odejścia. Wspominając niektóre, szczególnie ciężkie doświadczenia i decyzje Zmarłego, ktoś wtrącił, iż zasłużył na pomnik, ktoś zapytał o inicjatora. Ku mojemu zdumieniu usłyszałem, że to „Solidarność” powinna zdobyć się na wdzięczność za uratowanie jej jako formacji, a także jej kierowniczych gremiów, zmazać hańbę za próbę degradacji. A pomnik… ktoś wskazał na płytę czołową grobu, stylizowaną na kształt terytorialny Polski.