Cudowny mężczyzna z kamerą
Obok – między innymi – Miloša Formana, twórcy „Miłości blondynki” czy Very Chytilowej, twórczyni „Gry o jabłko”, Jiri Mentzel był jednym z najważniejszych twórców tzw. nowego kina czeskiego, specyficznej odmiany filmowego realizmu, który w latach sześćdziesiątych podbił świat kina.
I był to podbój bardzo spektakularny, jako że za swój zrealizowany w 1966 roku film „Pociągi pod specjalnym nadzorem”, będący dziś jedną z kultowych pozycji klasyki światowej kinematografii, młody, 28-letni zaledwie twórca nagrodzony został prestiżowym amerykańskim Oscarem. Tym samym Mentzel wszedł do pierwszej ligi światowego kina artystycznego.
Nagrodzony film powstał w oparciu o prozę Bohumila Hrabala i nie było to przypadkiem, bo specyficznym, czeskim realizmem (skoligaconym m.in. z prozą Jaroslawa Haška i jego „Przygodami dobrego wojaka Szwejka”) uprawianym przez tego pisarza podszyta jest zarówno twórczość filmowa samego Mentzela jak i w ogóle kino czechosłowackie tego okresu. Czeski realizm, podszyty delikatnym komizmem i ironią, jest rozpoznawalny na pierwszy rzut oka. Miał swoje źródło w bardzo charakterystycznym dla tej nacji, pozbawionym wszelkiego zadęcia i złudzeń poczuciem rzeczywistości, ostentacyjnym wręcz unikaniem wszelkiego patosu oraz wszelkich protez ideologicznych, metafizycznych i innych w opisie świata, unikaniem nadawania życiu znaczeń wymyślonych, abstrakcyjnych, a jednocześnie silnie akcentowanym szacunkiem i zainteresowaniem dla jego najzwyklejszych, najbardziej trywialnych atrybutów. Naturalizm tego przekazu był łagodzony i uszlachetniany aurą jedynej w swoim rodzaju łagodnej, nieco melancholijnej poezji.
Można by rzec, że w tym wymiarze duch i koloryt sztuki oraz życia naszych sąsiadów jest całkowitym przeciwieństwem polskiego podejścia do sztuki i życia, dla którego często charakterystyczne są nadmierne skłonności do patosu, zwłaszcza nacjonalistycznego i religijnego, do chorych ambicji niedostosowanych do realnych możliwości oraz do przedkładania fałszywie pojętych „wartości duchowych” i „honorowych” ponad warstwę zwykłej egzystencji.
Filmy Jiri Mentzela zawierały w sobie kwintesencję czeskiego realizmu. Zrealizował ich około dwudziestu. Choć są bardzo zróżnicowane i niejednorodne pod względem fabularnym, to łączy je wspomniany charakterystyczny styl i duch czeskiego realizmu, kapitalnie łączącego trywialność, „niskość” tworzywa tematycznego (w tym erotyki czy aspektów kulinarnych) z mądrą zadumą nad życiem i melancholijną poezją.
Do najbardziej znanych i charakterystycznych filmów tego urodzonego w Pradze w 1938 roku twórcy należą m.in. „Kapryśne lato” (1967), „Skowronki na uwięzi” (1969), „Cudowni mężczyźni z korbką” (1978), „Postrzyżyny” (1981), „Opera żebracza” (1991), „Obsługiwałem angielskiego króla” (2006). Jiri Mentzel był też scenarzystą większości swoich filmów i z powodzeniem, choć z rzadka, udzielał się też jako aktor, głównie we własnych filmach, w tym w sławnych „Pociągach pod specjalnym nadzorem”. Zmarł 5 września 2020 roku.