W piśmiennictwie poświęconym filmowi problematyka związana z tematyka historyczną należy do najczęściej podejmowanych. Dzieje się tak, choć liczba filmów historycznych w skali całej produkcji filmowej w ciągu minionych dziesięcioleci wyraźnie zmalała, a duże produkcje typu „rekonstrukcyjnego” zdarzają się szczególnie rzadko.
Z prac syntetyzujących pamiętam z dawnych lat pracę Rafała Marszałka „Pophistoria filmowa”. Kilkanaście lat temu ukazała się antologia „Film i historia” pod redakcją Iwony Kurz. Zbiór, o którym teraz będzie mowa otwiera nową serię tematyczną „Historia w mediach”, przygotowany został przez naukowców z różnych uczelni i instytucji kulturalnych, a odznacza się tym, że choć dotyczy filmu nie został przygotowany przez filmoznawców, co zawsze w pewien sposób ustawia perspektywę patrzenia na podejmowaną problematykę. Ten zbiór uporządkowany jest chronologicznie w tym sensie, że otwierają go teksty dotyczące filmów poświęconych starożytności („Opowieść o złym władcy-filmowe wizerunki cesarza Kommodusa” Wojciecha Pietruszki) i średniowieczu („Krwawy spektakl bez mitologizacji? O przedstawieniu historii dokumentalnej w serii „Chorwaccy królowie” Wawrzyńca Kowalskiego). Teksty następnego rozdziału obejmują zakres historii nowożytnej (XVI-XVIII wiek) i zawiera teksty: „Obraz medycyny nowożytnej w filmie „Paracelsus” (1943)” Anny Drozd, „Rzeź Chéreau i rzeź Dumasa. Przedstawienie nocy św. Bartłomieja w filmie królowa Margot i jego literackim pierwowzorze” Piotra Kulczyckiego, „Prawda historyczna wizerunku Iwana IV Groźnego w kinematografii rosyjskiej w filmach „Iwan Groźny” Siergieja Eisensteina oraz „Car” Pawła Langina” Ewy Szeląg, „Kmicic w trój wymiarze. O „Potopie” Jerzego Hoffmana jako adaptacji powieści historycznej” Sebastiana Drzewińskiego, „Matka Joanna od Aniołów. Film a historia” Marcina Musiała, czy „Metafizyczny wymiar filmu „Rękopis znaleziony w Saragossie” Wojciecha Jerzego Hasa”. Część trzecia obejmuje okres historii najnowszej i zawiera dwa teksty – „Lekcja tworzenia wspólnoty. Jugosłowiański film partyzancki a oficjalna polityka pamięci” Tomasza Rawskiego oraz „Filmowe przedstawienia robotnika w kinie PRL” Doroty Skotarczak. Czwarta i ostatnia część zbioru nosi tytuł „Konteksty” i obejmuje zagadnienia bardziej szczegółowe, z zakresu zarówno historii dawnej („Filmowość biografii podporucznik Joanny Żubrowej (1782-1852)” Małgorzaty Ewy Kowalczyk), jak i historii najnowszej („Wybrane premiery czechosłowackich filmów historycznych i wojennych w dzienniku „Rude Pravo” w latach 1948-1989” Pawła Szafrańskiego. Są również teksty wykraczające poza tematykę stricte historyczną, n.p. wchodzący w zagadnienia historii obyczajów tekst „Rozkosz na ekranie. Od erotyzmu do ekstremum” Natalii Fabiszewskiej-Domke czy na pole ekranizacji literackiej („Konteksty filmowych portretów Pana Twardowskiego” Viktorii Vitkowskiej). Wymieniłem enumeratywnie większość tekstów pomieszczonych w zbiorze, by pokazać różnorodność tematyczną zbioru i rozmach w podejmowaniu zagadnień. Analizy filmów czy tematycznych zbiorów filmowych podjęte zostały na gruncie takich dyscyplin naukowych, jak historia, kulturoznawstwo, dydaktyka, także filmoznawstwo. Wyrównany i wysoki poziom merytoryczny wspomnianych tekstów nie skłania do wyróżniania któregokolwiek, acz formuła indywidualnej rekomendacji stanowiąca punkt wyjścia niniejszego teksy pozwala mi na wskazanie kilku tekstów, które szczególnie mnie zainteresowały. Jest to n.p. tekst o „Rękopisie znalezionym Saragossie”, na pozór będący tylko rekapitulacją podstawowych wątków i czynników składających się na ten film jest unikalnym w swojej klarowności i syntetyczności przekazem o istocie tego dzieła. Wspomnę także o interesującym tekście porównującym obraz rzezi nocy św. Bartłomieja w lustrze powieści Dumasa i filmie francuskiego reżysera. Ciekawe jest też pokazanie filmu „Potop” w trzech (model trójkąta) ujęciach perspektywicznych – usytuowana w siedemnastym wieku akcja, XIX-wieczna perspektywa Henryka Sienkiewicza i późniejsza o ponad siedemdziesiąt lat XX-wieczna perspektywa reżysera ekranizacji. Dodam do tego tekst o kontekstach politycznych filmów o tematyce historycznej (m.in. „Jan Hus” Otakara Vavry, 1954) w świetle tekstów z „Rudego Prava”, organu Komunistycznej Partii Czechosłowacji.
„Film a historia. Szkice z dziejów wizualnych”, pod red. Małgorzaty Ewy Kowalczyk i Jacka Szymali, wyd. Księgarnia Akademicka, Kraków 2019, str. 309, ISBN 978-83-8138-061-4