W zeszłym roku prezydent Azerbejdżanu ogłosił miasto Szusza kulturalną stolicą Azerbejdżanu. Rok 2022 jest w Azerbejdżanie „Rokiem Szuszy”. Dlaczego akurat to górskie miasto położone w Karabachu zajmuje tak ważne miejsce we współczesnym Azerbejdżanie?
Mija właśnie 270. rocznica założenia Szuszy w 1752 r. na polecenie Panah Ali Chana, ówczesnego gubernatora Karabachu, który chciał wybudować je jako fortecę, aby odeprzeć ataki rywali. Miejsce zostało wybrane ze względu na położenie na wysokości 1300-1600 m n.p.m. oraz otoczenie miejscowości stromymi klifami, przez co była niedostępna wroga.
Od wczesnych lat istnienia do 1992 roku Szusza rozwijała się w sposób nader specyficzny, aby stać się kulturalną stolicą całego regionu. W mieście, często nazywanym „Konserwatorium Kaukazu”, urodziło się i dorastało wielu znanych azerbejdżańskich artystów, muzyków i poetów. Jak choćby Uzejir Hadżibejow, twórca muzyki klasycznej i opery Azerbejdżanu oraz pierwszy w świecie islamu kompozytor opery.
Miasto było miejscem narodzin słynnego azerbejdżańskiego tenora Bulbul. Molla Panah Vagif, XVIII-wieczny poeta Azerbejdżanu, twórca nurtu realistycznego w poezji azerbejdżańskiej, urodził się i mieszkał w Szuszy przez całe życie. XX wiek zaowocował narodzinami takich tuzów azerbejdżańskiej muzyki jak znany dyrygent Niyazi i słynni śpiewacy Seyid i Chan Szuszyński.
Jednak tą, która najbardziej w świecie rozsławiła Szuszę była dziewiętnastowieczna azerbejdżańska poetka księżniczka Khurshid Banu Natavan. Muzeum Aleksandra Dumasa w Paryżu do dziś prezentuje ręcznie robiony paciorkowy woreczek na tytoń, osobiście przez nią wyhaftowany i wręczony pisarzowi na przyjęciu podczas jego podróży przez Kaukaz w 1858 roku. Sakiewka na zafascynowała Dumasa, że odtąd nazywał ją swoim „najcenniejszym prezentem”.
Natavan jest jednak bardziej znana w kulturze Azerbejdżanu jako poetka. Jej wiersze, nasycone liryzmem miłości, są wysoko cenione przez koneserów poezji orientalnej. Urodziła się w 1832 roku w założonej przez jej dziadka Szuszy. Księżniczka, ostatnia przedstawicielka rządzącego Karabachem rodu, kształciła się w tym mieście. Znała kilka języków orientalnych i europejskich, była też znawczynią muzyki. Jak mówili jej współcześni była kobietą renesansu. Natavan interesowała się niemal wszystkim. Była właścicielką pierwszej stadniny koni w Karabachu, położyła pierwszą magistralę wodociągową w Szuszy i osiągnęła wiele w dziedzinie zdrowia i edukacji w mieście. Tworzyła i utrzymywała towarzystwa artystyczne. Prowadziła koło muzyczne i poetyckie, które odzwierciedlało wartości nowej epoki. Te same tendencje i odniesienia do europejskiego stylu kulturowego można dostrzec w rysunkach Natavan, w tym w jej eleganckich szkicach ołówkowych i ozdobnych haftach. Jeden z jej współczesnych, poeta Hasan Juzbaszi, chwalił hafty Natavan w swojej poezji. Powiedział, że „nie wyobraża sobie, by ręka człowieka była w stanie stworzyć to arcydzieło, zasługujące na chwałę jako dzieła najlepszych artystów Wschodu”.
Teksty w gazecie Kaukaz z 1882 r. pokazują, że Natavan brał udział w rosyjskich i europejskich wystawach i kilkakrotnie otrzymywał najwyższe nagrody. Jej prace można teraz oglądać w Muzeum Azerbejdżanu. Najbardziej atrakcyjne są artykuły gospodarstwa domowego zdobione koralikami i perełkami.
W Instytucie Rękopisów Akademii Nauk można przewracać strony małoformatowego albumu z jej wierszami. Album jest ilustrowany 30 rysunkami wykonanymi przez nią ołówkiem. Jej rysunki pejzażowe Zamek i meczet, Droga w górach, Nabrzeże i most oraz Brzeg morza różnią się od innych rysunków autentycznością i mistrzostwem. Być może są to pierwsze w sztuce Azerbejdżanu rysunki pejzażowe namalowane w stylu europejskim.
Natavan uważana jest za jedną z najlepszych poetek lirycznych Azerbejdżanu. Legendarna księżniczka była wspaniałym przykładem inteligencji, arystokracji, filantropii i poezji klasycznej. Wśród jej słynnych nieartystycznych dokonań, trzeba wymienić wodociąg, który po raz pierwszy położono w Szuszy w 1883 roku, rozwiązując w ten sposób problem wody mieszkańców miasta. Konie karabaskie ze stadniny Natavan uchodziły za najlepsze w Azerbejdżanie. Na międzynarodowej wystawie w Paryżu w 1867 r. koń karabaski imieniem Khan ze stadniny Natavan otrzymał srebrny medal.
W 1858 roku poetka spotkała się w Baku z francuskim pisarzem Aleksandrem Dumasem i zaprezentowała swoje dokonania hafciarskie i koralikowe. Francuskiego powieściopisarza urzekła orientalna uroda, talent literacki i artystyczny. Jako honorowy gość w domu rodzinnym Natavan, po wygranej grze w szachy z nim gospodyni otrzymała zestaw szachowy. Zaś Dumas na osłodę dostał, wspomnianą wcześniej sakiewkę.
Natavan zmarła w 1897 roku w Szuszy. Na znak szacunku ludzie nieśli jej trumnę na ramionach przez około 30 km.
Legendarna księżniczka stała się symbolem tego czym było miasto Szusza. A nie tylko kulturą żyło. Było jednym z największych ośrodków przemysłu tkackiego w Azerbejdżanie w drugiej połowie XIX wieku. Wyroby stamtąd eksportowano w świat. W 1867 r. tkacze dywanów z Szuszy wzięli udział i zdobyli nagrody na międzynarodowym pokazie w Paryżu.
Na początku xx w. w mieście znajdowało się 549 zabytkowych budynków, brukowane ulice o łącznej długości 1203 metrów, 17 źródeł, 17 meczetów, 6 karawanserajów, 3 grobowce, 2 medresy, 2 zamki i mury obronne.
Meczet Szusza Juma to najstarszy meczet położony na centralnym placu miasta Szusza i zbudowany na terenie miasta. W 1992 roku w wyniku okupacji Szuszy przez Armenię meczet został częściowo zniszczony. Dom Mehmandarowa – zabytkowy kompleks mieszkalny typu pałacowego był jednym z najciekawszych przykładów XVIII-wiecznej architektury świeckiej w Azerbejdżanie. Kompleks mieszkalny, dawniej należący do rodziny Mehmandarowa, obejmuje Duży budynek mieszkalny, Mały budynek mieszkalny i rodzinny meczet. Po okupacji ormiańskiej duży budynek został zniszczony, mały budynek mieszkalny funkcjonuje jako Muzeum Historii Shusha, a meczet przekształcony w Muzeum Geologiczne.
Z zabytków Szuszy wspomnieć należy o okolicy Chol Gala. Kompleksie zbudowanym w XVIII wieku najbliżej murów Zamku. Podobnie jak inne kwartały, ta dzielnica również miała meczet, łaźnię, mały plac i źródło. W tej okolicy znajduje się Pałac Khurshidbanu Natavan, Kompleks Pałacowy Asada Bay Javanshir i Dom Chana Szuszińskiego. Jest też oczywiście Zamek Gara Boyukkhanim. Historyczny pałac położony w historycznym centrum miasta. Napis na bramie wejściowej głosi, że został on zbudowany w 1182 r.
Ale Szusza, to nie tylko miasto. Cała okolica jest magiczna. Wokół jest mnóstwo fauny, wspaniałe szlaki turystyczne i niepowtarzalne wodospady.
W czasach radzieckich Szusza była górskim kurortem rekreacyjnym. W 1977 r. przywódca narodowy Azerbejdżanu Hejdar Alijew ogłosił historyczną część Szuszy rezerwatem historyczno-architektonicznym. W rezultacie tej decyzji podjęto poważne kroki w celu ochrony zabytków w Szuszy i utrwalenia pamięci o wybitnych postaciach kultury i sztuki.
W całej swojej historii miasto było zasiedlone głównie przez Azerbejdżan. W 1989 roku zamieszkiwało go 20 579 osób, w tym 1377 etnicznych Ormian. W wyniku wojny prowadzonej przez Armenię przeciwko Azerbejdżanowi na początku lat 90., 8 maja 1992 r. miasto znalazło się pod kontrolą okupanta wspieranego przez Moskwę. W wyniku okupacji Szuszy zginęło 480 cywilów, 600 zostało rannych, 22 000 zostało przesiedlonych. Nic nie wiadomo o losie 68 osób, które zostały wzięte jako zakładnicy przez Ormian. Okupacja położyła kres rozwojowi miasta Szusza i uczyniła je przedmiotem nieustannego kulturowego ludobójstwa, ponieważ Ormianie, próbując wymazać ślady Azerbejdżanu, zniszczyli lub sprzeniewierzyli kulturalne ikony miasta. Według oficjalnych raportów, w tym okresie, który trwał aż do 44-dniowej wojny karabaskiej (tzw. Drugiej Wojny Karabachskiej) pod koniec 2020 roku, zniszczonych zostało 279 zabytków religijnych, historycznych i kulturowych. Przez 30 lat Armenia poczyniła niewielkie inwestycje w odbudowę miasta, mimo że uparcie twierdziła, że Szusza zawsze była częścią kultury i historii Armenii. Ormianie traktowali miasto jako trofeum wojenne do grabieży lub miejsce do modlitwy, a nie do inwestowania i życia.
Po 28 latach okupacji, 8 listopada 2020 r., w decydującym dla II wojny karabaskiej posunięciu, Siły Zbrojne Azerbejdżanu wyzwoliły Szuszę spod kontroli Armenii. To otworzyło nowy rozdział w historii miasta.
Ogłaszając Szuszę kulturalną stolicą Azerbejdżanu, prezydent Ilham Alijew podjął szereg działań w celu przywrócenia miastu historycznego wyglądu, dawnej świetności życia kulturalnego, a także promowania na arenie międzynarodowej jako perły wielowiekowej, bogatej kultury, architektury i urbanistyki.
Ogłaszając rok 2022 „Rokiem Szuszy”, Azerbejdżan pokazał, że Azerbejdżanie są zdeterminowani, aby ponownie uczynić z Szuszy centrum kulturalne Kaukazu.