Profesor Janusz Reykowski, wybitny polski uczony specjalizujący się w psychologii społecznej (w kanonicznym już w latach siedemdziesiątych podręczniku „Psychologii”, dziele zbiorowym pod redakcją Tadeusza Tomaszewskiego, przeznaczonym dla studentów tego kierunku, a przygotowanym przez elitę ówczesnej psychologii uniwersyteckiej, autorem rozdziału poświęconego psychologii społecznej był właśnie Janusz Reykowski) trafił swoim studium „Rozczarowanie demokracją. Perspektywa psychologiczna” w sam środek i w sam czas rozczarowania demokracją, wyrastającego z politycznego „jądra ciemności”.
Janusz Reykowski poddał analizie zjawisko przemocy jako narzędzia realizacji politycznych celów grupowych w warunkach formalnej demokracji liberalnej. Odniósł się też do liberalizmu w jego relacji z przemocą mentalną, w tym w szczególności stosunkiem jakim mają do demokracji liberalnej osoby i kręgi o poglądach konserwatywnych w warunkach demokracji kapitalistycznej.
Profesor przeanalizował zagadnienie różnic mentalnych jako źródła konfliktów, spójność mentalną kolektywów politycznych, mentalność indywidualną, specyficzne zjawisko mentalności ideologiczno-politycznej, która jest szczególną kategorią w obrębie mentalności rozumianej w sensie podstawowym.
Przeanalizował także psychologiczne różnice między mentalnością liberalną a konserwatywną, funkcję różnic na płaszczyźnie moralnej, relacje między konfliktami ideologicznymi a konfliktami interesów, a także zjawisko ideologizacji różnic psychologicznych oraz psychologizacji różnic ideologicznych.
Autor przeanalizował także zagadnienie sprzeczności interesów jako źródła konfliktów, relacje między interesami materialnymi a konfliktami na tle symbolicznym, wolność gospodarczą i wolną konkurencję jako źródło konfliktów ideologicznych, a także własność prywatną jako źródło wolności. Przedstawił także zjawisko mechanizmów psychologicznych rządzących systemem gospodarki rynkowej.
Wspomniane wyżej zagadnienia były dla profesora Reykowskiego podstawą do przeanalizowania zagadnienia będącego tytułem studium – rozczarowania demokracją.
Jest ono wynikiem rozczarowania brakiem skuteczności liberalnej wizji dobra wspólnego w systemie demokratycznym. Pokazał różnice wizji demokracji w wydaniu liberałów, prawicowców, konserwatystów, a także zjawisko odrzucenia dotychczasowego jej kształtu na rzecz demokracji proceduralnej (wyborczej) przez zwolenników rozwiązań autorytarnych.
Szanse na zatrzymanie (odwrócenie) trendu narastania rozczarowania demokracją dostrzega Reykowski w przemyśleniu, przygotowaniu i wprowadzeniu nieadwersyjnych (czyli niekonfliktowych, czy raczej o zredukowanej konfliktowości) form demokracji.
Warunkiem wyjściowym jest tu zastosowanie dialogu jako instrument politycznego w mechanizmie demokracji, zastosowanie w większym stopniu praktyki polityki deliberatywnej, opartej na dyskusji, negocjacjach (n.p. formuła „okrągłego stołu”) i pokojowych sporach. Autor przestrzega też jednak przed naiwną wiarą, że takie praktyki będą łatwe do wprowadzenia w życie z uwagi na silne bariery psychologiczne i mentalne, tym bardziej że ich przezwyciężeniu nie sprzyja ani sytuacja wyraźnej nierównowagi, ani też równowaga sił.
Od demokracji adwersaryjnej do demokracji deliberatywnej – tak mógłby brzmieć postulatywna część podtytułu cennego studium psychologa społecznego – profesora Janusza Reykowskiego.
Janusz Reykowski – „Rozczarowanie demokracją. Perspektywa psychologiczna”, Smak Słowa, Sopot 2019, str. 328, ISBN 978-83- 66420-00-7