Wywiad Prezes Międzynarodowej Fundacji Kultury i Dziedzictwa Turkijskiego Gunay Afandiyevej dla mediów polskich.
Na czym polega rola Nizamiego Gandżaviego w azerbejdżańskiej i światowej literaturze?
Nizami Gandżavi to jedna z czołowych postaci literatury azerbejdżańskiej, świata turkijskiego i literatury światowej. Jako poeta azerbejdżański Nizami jest także wielkim myślicielem świata turkijskiego, mędrcem Wschodu i głębokim filozofem którego dorobek ma znaczenie światowe. Nie da się jednoznacznie ocenić twórczości poety. Kim jest Nizami? Romantykiem? Tak, jest romantykiem. Realistą? Tak, jest realistą. Utopistą? Tak, jest utopistą. Czy jest poetą lirycznym, czy epickim? Jako autor najsubtelniejszych gazali, oczywiście, jest wielkim lirykiem i jako autor rymowanych powieści epickich jest, niewątpliwie, wspaniałym epickim poetą. Twórczość Nizamiego jest na tyle bogata i głęboka, że się nie mieści w żadnych teoretycznych ramach. Nieprzypadkowo znani europejscy poeci, pisarze i uczeni wyrażali cenne opinie na temat osobowości wielkiego Nizamiego i jego twórczości. Jeden z najlepszych badaczy prac poety w Europie, słynny naukowiec Erich Fromm pisze: „Nizami jest filozofem, gdy mówi o społeczeństwie i psychologiem, gdy mówi o człowieku”. Ideę Fromma można znacznie poszerzyć: Nizami jest artystą, gdy opisuje przyrodę, krytykiem sztuki, gdy mówi o muzyce, a uzdrowicielem, gdy mówi o naturze itd.
Nizami Gandżavi urodził się i przez całe życie mieszkał i tworzył w Gandży, historycznym mieście Azerbejdżanu, położonym na Jedwabnym Szlaku, jednym z ważnych ośrodków kulturalnych w tajemniczych i potężnych latach średniowiecza. Poeta nazywał Gandżę „krainą magów” i porównywał miasto do starożytnego Babilonu. Swoją twórczość przedstawiał jako bogactwo Gandży. Jednak historia dowiodła, że dzieło poety jest skarbem ludzkości, nie tylko Gandży, ale całego świata turkijskiego.
Za czasów Nizamiego nad państwami powstałymi w Azerbejdżanie sprawowały władzę dynastie tureckie, takie jak Szirvanszachowie i Eldegizi. Poeta doskonale władał językiem pahlawi, perskim, arabskim, a według niektórych badaczy – nawet greckim. Nizami swoje dzieła pisał w języku perskim, który w tamtych czasach był tradycyjnym językiem poezji. Ale jego duchowym i poetyckim językiem był język turecki. Miłość poety do kipczackiej piękności Afag była wyrazem miłości do całego świata turkijskiego.
Nizami pozostaje genialnym artystą świata turkijskiego, lecz jego twórczość, podobnie jak twórczość Homera czy Firdousiego, Dantego, Cervantesa, Shakespeare’a, Goethego, Tołstoja, nie mieści się w granicach narodowych.
Znany orientalista i uczony Bertels w swojej słynnej monografii „Wielki azerbejdżański poeta Nizami” pisał: „Nizami otworzył nową kartę w historii literatury”.
W rzeczywistości ta nowa karta została otwarta w poezji całej ludzkości. Jednocześnie stanowiła nową kartę w światowej poezji.
Wybitny niemiecki poeta Goethe nieprzypadkowo, mówiąc o Nizamim, zwraca uwagę na historię i geografię Azerbejdżanu i uznaje Nizamiego za jednego z najwybitniejzych poetów, pisząc: “Uczucie ludzkiej miłości jest genialnie opisane w pracach Nizamiego”.
Klasyk literatury francuskiej XX wieku Louis Aragon, odnosząc się do twórczości Nizamiego, pisał: „W XII wieku w Azerbejdżanie powstało tak wiele dzieł sztuki, że obecnie stanowią one podstawę kwitnącej literatury azerbejdżańskiej”.
Literatura azerbejdżańska, rzecz jasna, jest częścią wielkiej literatury turkijskiej. Twórczość Nizamiego odegrała bardzo istotną rolę w rozwoju literatury tworzonej przez ludy turkijskie od wczesnego średniowiecza. Chciałabym przytoczyć słowa jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ogólnoturkijskiej klasycznej literatury średniowiecznej – wybitnego uzbeckiego poety Aliszera Navoi, który pisał: „Sztuka tworzona przez Nizamiego jest tak wspaniała i potężna, że do jej mierzenia potrzeba wagi tak dużej jak niebiosa i jednostki miary tak wielkiej jak ziemia”.
Proszę opowiedzieć o wielokulturowości w dziełach poety Nizamiego.
Niewątpliwie poezja Nizamiego jest bardzo bogata w wielokulturowe idee ludzkości. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że koncepcja wartości wielokulturowych jest trendem współczesności, to staje się jasne, że Nizami Gandżavi jest myślicielem, który wyprzedził swoje stulecie o 800-900 lat. Dla poety narodowość człowieka jest nie mniej ważna, wręcz przeciwnie, poeta tworzy zestaw wartości, które rezonują z naszymi czasami, tworząc wspólnie obrazy przedstawicieli różnych narodów w swoich pracach. Takie podejście służy temu, aby narody szanowały się wzajemnie. Sama pentologia Chamsa jest niemal koncepcją wielokulturowości.
Na przykład w poemacie Siedem piękności poeta z jednakową miłością, wrażliwością i sympatią opisuje pogańską chińską piękność, chrześcijańską słowiańską piękność, muzułmańską arabską piękność oraz piękności przedstawiające inne religie i kultury. Z kolei, Aleksander Wielki, bohater poematu Iskendername jest wodzem i zdobywcą pochodzenia greckiego. Natomiast utwór Layla i Medżnun oparty został na starożytnej legendzie arabskiej. Twórczość poety ze względu na swoją uniwersalność przynależy światowemu dziedzictwu. Innymi słowy, Nizami jest zarówno azerbejdżańskim poetą, jak i artystą znanym całej ludzkości.
Dlaczego dzieła Nizamiego są interesujące dla współczesnego czytelnika?
Ponieważ Nizami jest zawsze współczesny. Wartości, które składają się na jego twórczość – walka dobra ze złem, gloryfikacja piękna, przyjaźń między narodami, sprawiedliwość w społeczeństwie i inne – są wartościami uniwersalnymi.
Twórczość Nizamiego Gandźaviego jest bardzo ważna jako wartość narodowa, wspólny skarb literacki i kulturowy całego świata turkijskiego. Nieprzypadkowo Prezydent Republiki Azerbejdżanu Ilham Alijev ogłosił rok 2021 „Rokiem Nizamiego Gandżaviego”. Jest to wyraz wielkiego szacunku nie tylko dla klasycznej literatury azerbejdżańskiej, ale także dla literatury ogólnoturkijskiej i światowej.
Co ważne, twórczość poety w czasach nowożytnych przyczyniła się do wzbogacenia nie tylko azerbejdżańskiej i światowej literatury, lecz też innych dziedzin sztuki. Wielu wybitnych kompozytorów, takich jak Uzeyir Hadżybeyov, Gara Garayev, Fikrat Amirov, skomponowało piękne utwory nawiązujące do wierszy i poematów Nizamiego. Orkiestra Kameralna “Dada Gorgud”, stworzona przy wsparciu i pod patronatem Międzynarodowej Fundacji Kultury i Dziedzictwa Turkijskiego, przeznacza w swoim repertuarze dużo miejsca na utwory muzyczne, skomponowane do dzieł Nizamiego Ganjaviego.
Tak więc w tym roku Międzynarodowa Fundacja Kultury i Dziedzictwa Turkijskiego z okazji rocznicy urodzin poety organizuje uroczyste wieczory literacko-artystyczne oraz występ orkiestry kameralnej „Dada Gorgud” w jednym ze starożytnych zabytków architektury Azerbejdżanu, wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO – słynnym Pałacu Shirvanshachów w Baku, a także na słynnej scenie Fiszekhane w historycznym tureckim mieście Stambuł. Wydarzenia te odzwierciedlają starożytność i nowoczesność tak samo jak twórczość Nizamiego.
Jednocześnie w ramach „Roku Nizamiego” wydaliśmy zbiór dzieł Nizamiego w różnych językach, w tym także książki przystosowane dla dzieci. Bardzo się cieszę, że pod koniec tego roku jako owoc wspólnej współpracy Fundacji i Ambasady Republiki Azerbejdżanu w Rzeczypospolitej Polskiej ukazała się zbiór wybranych dzieł Nizamiego w języku polskim, i my wraz z Ambasadą mieliśmy okazję uroczyście obchodzić rocznicę urodzin wielkiego poety. Wierzę, że to wszystko jeszcze bardziej przybliży polskiej publiczności skarbnicę słów poety Nizamiego i sprawi, że polscy czytelnicy zakochają się w twórczości wielkiego poety.