Tradycyjny paradygmat finansów oparty na wyłącznie ekonomicznej perspektywie nie odpowiada potrzebom dzisiejszych czasów.
Musimy uwzględniać nowe ryzyka. Umożliwia to taki rodzaj finansów, które włączają trzy perspektywy – ekonomiczną, środowiskową i społeczną – w procesy decyzyjne i w procesy zarządzania ryzykiem. Mogą tym samym stanowić jedno z narzędzi zrównoważonego rozwoju.
Finanse zrównoważone stanowią odpowiedź na niekorzystne zmiany gospodarcze, środowiskowe i społeczne zachodzące w otoczeniu łagodząc ich negatywny wpływ, a jednocześnie stymulując pozytywne kierunki przemian. Działania w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu, czy niekorzystnym zjawiskom społecznym wymagają szczególnego rodzaju finansowania. Dotychczasowe podejście do wydatkowania środków finansowych opierało się na kalkulacji kosztów i korzyści ekonomicznych z danego przedsięwzięcia i to kryterium było wiodącym w procesie podejmowania decyzji o finansowaniu.
Tymczasem rosną oczekiwania obywateli wobec państw i rządów w zakresie zapewniania dobrostanu i dbałości o jakość życia, m.in. oczekiwania wobec działań podejmowanych w zakresie powstrzymania niekorzystnych zmian klimatycznych, degradacji środowiska czy walki ze smogiem i odpowiedzialności rządzących za jakość powietrza postrzeganego jako dobro publiczne.
Z kolei konsumenci w sposób świadomy selekcjonują produkty i usługi, które nabywają, uwzględniając przy zakupie kryterium wpływu produkcji na społeczeństwo i środowisko. Eliminują więc z koszyka zakupów te towary, które nie spełniają norm środowiskowych i społecznych, np. są wytwarzane z naruszeniem praw pracowniczych lub standardów etycznych, lub których produkcja skutkuje negatywnym wpływem na środowisko. Podobne kryteria stosowane są przez inwestorów w procesie selekcji spółek giełdowych, których papiery wartościowe nabywają.
Oczekiwania w zakresie prowadzenia odpowiedzialnego biznesu, odpowiedzialnego inwestowania, czy dobrego rządzenia mają swoje przełożenie na sferę finansową, która odpowiada za zapewnienie odpowiedzialnego finansowania.
Odpowiedzialne finansowanie to takie, które jest angażowane w działania pro społeczne i pro środowiskowe, które wspiera inicjatywy przyjazne środowisku i społeczeństwu, zachowując równowagę między kryteriami decydującymi o finansowaniu: środowiskowym, społecznym i ekonomicznym – są jednakowo ważne dla decydentów i interesariuszy.
Równowaga między tymi trzema czynnikami przekłada się na podobne potraktowanie trzech filarów zrównoważonego rozwoju (środowiskowy, społeczny, ekonomiczny), z którymi poszczególne kryteria korespondują. Zrównoważone finanse są zatem odpowiedzią na potrzebę finansowania zrównoważonego rozwoju i jego celów, a w konsekwencji na konieczność przeciwdziałania negatywnym efektom zewnętrznym towarzyszącym aktywności uczestników rynku (m.in. hałas, zanieczyszczenia powietrza, gleb, wód, nierówności i inne). Jednocześnie skutecznie ograniczają ryzyko czynników niefinansowych, które stanowi kluczowe wyzwanie dla współcześnie zarządzających.
Globalne raporty ryzyka publikowane rokrocznie w ramach opracowań Global Risks Reports wskazują na zmianę dotychczasowych trendów w zakresie kierunków wpływu i źródeł ryzyka oddziałującego na współczesne otoczenie globalne, w tym także na światowe systemy i rynki finansowe. Zmiana ta dostrzegalna jest też w taksonomii ryzyka prezentowanej przez Deloitte, w której wskazuje się na rosnącą liczbę rodzajów ryzyka w kategorii ryzyka czynników niefinansowych w porównaniu do liczby rodzajów ryzyka finansowego. Deloitte informuje o 50 typach ryzyka finansowego wobec 70 rodzajów ryzyka o charakterze zewnętrznym (tzw. ryzyko ESG, Environmental, Social, Governance).
Ryzyko ESG, czyli ryzyko środowiskowe, społeczne i zarządcze oddziałuje na wszystkie sfery funkcjonowania gospodarki, co dobrze obrazuje przykład pandemii COVID-19, klasyfikowanej jako ryzyko zdrowotne, mieszczące się w ramach kategorii ryzyka społecznego. Wpłynęło ono i nadal wpływa m.in. na modele biznesowe instytucji finansowych i innych, na sytuację finansową uczestników rynku, na proces podejmowania decyzji w warunkach zwiększonej niepewności działania, na zarządzanie ryzykiem czy na decyzje inwestycyjne.
Najbardziej istotnym ryzykiem i zarazem pierwszym w rankingach Global Risks Reports pod kątem wpływu (stan przed wystąpieniem ryzyka zdrowotnego determinowanego COVID-19) jest ryzyko zmian klimatu (ryzyko klimatyczne) ujęte w ramach ryzyka środowiskowego, choć stan ten może ulec zmianie w 2021 po doświadczeniach pandemii. Zmiany klimatyczne mają swój kontekst finansowy i oddziałują na funkcjonowanie instytucji monetarnych i niemonetarnych.
Ryzyko czynników niefinansowych jest szczególnie odczuwalne dla sektora ubezpieczeń. Ma on ograniczoną możliwość odpowiedzi na ten rodzaj ryzyka i dostosowanie oferty w warunkach podwyższonego ryzyka środowiskowego i społecznego w porównaniu banków. W warunkach pandemii banki szybciej zareagowały na wyzwania związane z COVID-19, oferując swoim klientom m.in. możliwość zawieszenia spłaty rat kredytów. W tym samym czasie branża ubezpieczeniowa po dokonaniu wstępnych kalkulacji i oceny skutków potencjalnego zawieszenia płatności zobowiązań nie mogła sobie pozwolić na zawieszenie poboru składek ubezpieczeniowych (kwestia stabilności finansów asekuratorów) (Skibińska, 2020).
Zmiany zachodzące w obrębie ryzyka, jego specyfiki, rodzajów siły i kierunków wpływu sprawiają, że tradycyjny paradygmat finansów oparty na jednowymiarowej perspektywie (ekonomicznej) nie odpowiada potrzebom trójwymiarowego – a więc spójnego z trójpłaszczyznową perspektywą ryzyka ESG – spojrzenia na finanse. Możliwość taką oferują właśnie finanse zrównoważone, które włączają trzy perspektywy (ekonomiczną, środowiskową i społeczną) w procesy decyzyjne oraz w procesy zarządzania ryzykiem, zabezpieczając równowagę pomiędzy wymienionymi aspektami. Finanse zrównoważone przyczyniają się do redukowania wpływu negatywnych efektów zewnętrznych, ponieważ zapewniają źródła finansowania dostosowane do specyfiki potrzeb i ryzyka, z którym negatywny efekt jest związany.
W ramach sustainable finance wyodrębnia się subdyscypliny niwelujące negatywne efekty zewnętrzne wywoływane ryzykiem środowiskowym są to: finanse środowiskowe, zielone finanse, finanse ochrony środowiska, karbofinanse, czy finanse na rzecz energii (finanse związane z energetyką); ryzykiem społecznym: odpowiedzialne finanse, finanse społeczne, mikrofinanse, karbo finanse; ryzykiem zarządczym: finanse zgodne z etyką (etyczne finanse), odpowiedzialne finanse.
Warto zwrócić uwagę, że niektóre rodzaje finansów zrównoważonych oddziałują równolegle na kilka kategorii ryzyka m.in. karbo finanse wpływają na ryzyko środowiskowe i społeczne (w zakresie ryzyka zdrowotnego).
Finanse zrównoważone wspomagają realizację celów zrównoważonego rozwoju (SDGs) poprzez szereg instrumentów zachęcających do kierowania środków na inwestycje zgodne z tymi celami, tak jak zostały one określone w agendzie ONZ. Chodzi o finansowanie przedsięwzięć sprzyjających m.in. eliminacji ubóstwa i głodu, rozwój powszechnej edukacji i systemów opieki zdrowotnej, dostęp do czystej wody i podstawowych warunków sanitarnych.
Obserwowalne są postępujące trendy w “zazielenianiu” produktów i usług finansowych co w szczególności dotyczy sektora bankowego (m.in. zielone kredyty, karty kredytowe) oraz sektora ubezpieczeń (zielone ubezpieczenia). “Zazielenia się” także rynek kapitałowy (zielone obligacje, zielone certyfikaty, czy zrównoważone indeksy). Instytucje finansowe zmieniają podejście do segmentacji klientów wprowadzając kryterium oddziaływania na środowisko: dzielą podmioty gospodarcze na te, które reprezentują tzw. czysty i brudny biznes, na tej zaś bazie różnicują swoją ofertę (m.in. pod kątem taryfy prowizji i opłat) produktów i usług w związku ze zwiększonym ryzykiem finansowania brudnego biznesu. Instytucje finansowe mogą podjąć także decyzję o wykluczeniu brudnego biznesu ze współpracy, a zarazem wspierać tzw. inwestycje mające wpływ (ang. impact investment), szczególnie inwestycje społecznie odpowiedzialne.
Zmianie podlega również klasyfikacja aktywów ważonych ryzykiem, ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka środowiskowego (aktywa zielone i brązowe / green and brown assets, aktywa osierocone). Na poziomie banków centralnych podejmowane są decyzje mające na celu wzmocnienie ich roli w zakresie wpływu na ryzyko klimatyczne. Wyrazem takich działań jest m.in. decyzja o przeprowadzaniu tzw. stress testów klimatycznych (przykład Banku Anglii, czy Banku Holandii). Tym samym ma miejsce włączenie ryzyka związanego z klimatem do monitorowania stabilności finansowej i testów warunków skrajnych – na razie na poziomie pojedynczych państw, a docelowo w skali globalnej. W zakresie zazieleniania finansów publicznych państwa najczęściej podejmują decyzje o wprowadzeniu podatków środowiskowych (w węższym znaczeniu zielonych podatków) oraz wykorzystują mechanizm zielonych zamówień publicznych. Agencje ratingowe wykorzystują z kolei zrównoważone ratingi ryzyka, wprowadzając do swoich metodyk czynniki z grupy ryzyka czynników niefinansowych.
Diagnozując rolę finansów w niwelowaniu ryzyka ESG warto podkreślić znaczenie finansów zrównoważonych w ograniczaniu wspomnianych wcześniej negatywnych zjawisk społecznych. W tym kontekście istotna jest rola rynków i systemów finansowych w mobilizowaniu oszczędności i pozyskiwaniu kapitału na inwestycje społecznie odpowiedzialne oraz we wspomaganiu dobrych praktyk korporacyjnych, promujących inicjatywy na rzecz zrównoważonego rozwoju. Sytuacja gospodarstw domowych w warunkach COVID-19 może prowadzić do wzrostu roli mikrofinansów, finansów społecznych, finansów społecznie odpowiedzialnych, czy zrównoważonych finansów publicznych jako środków potencjalnie stabilizujących sytuację gospodarstw domowych i ograniczających skutki ryzyka zdrowotnego w warunkach pandemii. Walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jest przedmiotem tzw. zrównoważonej adaptacji, w przypadku której finanse zrównoważone są istotnym elementem warunkującym realizację jej celów. Zrównoważona adaptacja obejmuje szereg inicjatyw i działań podejmowanych w celu niwelowania skutków zmian klimatu, ale dotyczy także inicjatyw w zakresie stymulowania koniecznych przemian społecznych wspomagających przeciwdziałanie ubóstwu. Finanse zrównoważone stanowią zatem ogniwo wspólne dla zrównoważonej adaptacji i rozwoju odpowiedzialnego społecznie.
Związki pomiędzy zrównoważoną adaptacją a zrównoważonym finansowaniem są jednym z kilku wątków prezentowanych w monografii M.Zioło Finanse zrównoważone. Rozwój, Ryzyko, Rynek. PWE, Warszawa 2020. Publikacja odnosi się kompleksowo nie tylko do koncepcji i modeli finansów zrównoważonych, ale także do ryzyka czynników niefinansowych i ich wpływu na sferę finansów a w szczególności do problemów zrównoważonych systemów i rynków finansowych, działań instytucji finansowych na rzecz klimatu, wykluczenia i ubóstwa.
Magdalena Zioło – ekonomistka, profesor Uniwersytetu Szczecińskiego, specjalistka z zakresu finansów i bankowości. Ekspertka komisji oceniających projekty współfinansowane ze środków UE. Ekspertka i członkini zespołów opracowujących strategie gospodarcze (m.in. zespołu pracującego nad aktualizacją Strategii Rozwoju Szczecina 2025). Autorka ponad 100 prac naukowych, popularno-naukowych i publicystycznych głównie z dyscypliny finanse.