Na poziom rozwoju społecznego narodów składają się m.in. stan zdrowia obywateli, ich poziom edukacji, wielkość siły nabywczej. Czy pod tym względem dorównamy kiedykolwiek Słowenii, Czechom albo Estonii?
Opublikowany został doroczny raport wyspecjalizowanej w ONZ organizacji United Nations Development Programme, poświęcony najbardziej znanemu w świecie badaniu pod nazwą Human Development Index, a także ranking za 2018 r. Polska zajęła w nim 33 miejsce, z wartością indeksu wynoszącą 0,865.
Indeks ten służy jako kryterium do hierarchizacji krajów według ogólnego poziomu ich rozwoju społecznego w danym momencie i jest obliczany dla wszystkich krajów członkowskich ONZ.
Może być także obliczany dla poszczególnych regionów, jak to zrobiono w Polsce w 2012 r. gdy sporządzono Local Human Development Index dla województw i powiatów, czego niestety nie powtórzono do dzisiaj.
PKB to za mało
Indeks HDI został wprowadzony w 1990 r. jako reakcja na przesadny mistycyzm i przecenianie znaczenia wskaźnika wielkości produktu krajowego brutto, który zdominował wtedy oceny makroekonomiczne i społeczne poziomu rozwoju krajów. Do jego głównych autorów należał hinduski ekonomista i filozof prof. Amartya (co w języku bengalskim znaczy nieśmiertelny) Kumar Sen, noblista z ekonomii (1998 r.) za wkład w teorię rozwoju społecznego, badania w dziedzinie ubóstwa, głodu i ekonomii dobrobytu. Nagrodę im. Nobla w dziedzinie ekonomii przyznaje Bank Szwecji.
Indeks ma charakter złożony (agregatowy) na który składają się trzy subindeksy – i stanowi ich średnią geometryczną. Został wprowadzony dla porównań międzynarodowych i określa poziom rozwoju społecznego, integrując czynniki ekonomiczne i społeczne danego kraju. Indeks jest syntetycznym miernikiem opisującym efekty tego rozwoju w skali czasowej i przestrzennej.
Te trzy subindeksy, które składają się na podstawowy Indeks HDI to:
1. Oczekiwana długość trwania życia, jako synteza oceny stanu zdrowia, stylu i warunków życia społeczeństwa (wg danych Wydziału Ludności ONZ),
2. Edukacja, w postaci liczby lat spędzonych w szkole (wg danych UNESCO),
3. PKB (dane Banku Światowego) według siły nabywczej a nie według kursów walut (w dolarach USA).
Polska w grupie bardzo wysokiej
Przyjęto, że kraje osiągające Indeksy na poziomie 0,800 – 1,00 zaliczone są do grupy „very-high”, do której zalicza się obecnie 59 krajów, a od kilku lat także Polskę.
Kraje o wartościach indeksu 0,70 – 0,799 zalicza się do grupy „high” – 53 krajów, w przedziale 0,50 – 0,699 do grupy „medium” – 38 krajów, zaś pozostałe: 49 krajów, do grupy „low”.
W skali świata HDI uległ w okresie 1990 – 2017 poprawie o 21,7 proc. (z 0,598 do 0,728). W Polsce wartość indeksu zwiększyła się w tym samym czasie z 0,712 do 0,865, czyli o 21,5 proc. i był to wzrost dość systematyczny.
W krajach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju poprawa indeksu wyniosła tylko 14 proc. Z kolei w krajach Azji Południowej poprawa była bardzo wyraźna i wynosiła aż 45,3 proc., w Azji Wschodniej – 41,8 proc., a w krajach subsaharyjskich 34,9 proc.
Przeciętna długość życia w świecie to w 2017 r. – 77,2 lat, w Polsce – 77,8 lat, a w Niemczech – 81,2.
Średnia liczba lat spędzonych w szkole: w świecie to 8,4 lat, w Polsce 12,3 lat a w Niemczech 17 lat.
PKB według siły nabywczej na jednego mieszkańca w 2017 r.: w świecie 15.295 USD, w Polsce – 26.150 USD a w Niemczech – 46.136 USD.
W grupie very high, do której należymy, średnia długość życia to 79,5 lat. Czas spędzony w szkole – 12,2 lat, a średni PKB na mieszkańca – 40.041 USD. Dla porównania: USA znajdują się na 13. miejscu w rankingu HDI.
Czołówka rankingu HDI to Norwegia, Szwajcaria, Australia, Irlandia i Niemcy.
Wartość Indeksu dla Norwegii wynosi 0,953 a dla Polski – 0,865. Taki jest obecnie dystans do najlepszych. Niemcy, do których tak lubimy się porównywać, zajmują piątą lokatę i mają wartość Indeksu 0,936.
Spośród nowych krajów Unii Europejskiej przed nami są Słowenia (25 lokata, wartość Indeksu 0,896), Czechy (27) i Estonia (30).
Za nami zaś: pozostałe nowe kraje UE (np. Litwa na 35 miejscu), a w końcu stawki Rumunia (52).
Kobiety mają lepiej
W 2010 r. do Indeksu HDI wprowadzono bardzo ważny dla oceny poziomu rozwoju społecznego element nierówności, stąd jego nazwa otrzymała pierwszą literę „I” – Inequality (w całości i we wszystkich trzech subindeksach). Obliczono więc „stratę” poniesioną z tytułu nierówności w stosunku do podstawowego Indeksu HDI.
Polski indeks IHDI stracił na nierówności 9 proc. Świat – 20 proc. Norwegia – 8 proc., a Niemcy 8,1 proc. Ale np. Czechy tylko 5,3 proc. a Węgry 7,8 proc. Kraje zaliczone do grupy very high – 10,7 proc. W odniesieniu do oczekiwanej liczby lat życia oraz edukacji tracimy w Polsce na nierównościach 4,7 proc.
W 2014 r. w systemie indeksów HDI wprowadzono dodatkowo Gender Development Index, czyli indeks z podziałem na płeć. I tak, HDI dla kobiet wyniósł w 2017 r. 0,866 a dla mężczyzn – 0,861, a więc z korzyścią dla kobiet (indeks GDI będący ilorazem tych dwóch wyniósł 1,006). Zdecydowała o tym wyższa długość trwania życia kobiet i przewaga w edukacji. W dochodach różnice na niekorzyść kobiet pozostają natomiast znaczne.
Mazowsze przoduje (dzięki stolicy)
Jak wspomniano na początku, w 2012 r. przeprowadzono w Polsce, podobnie jak w kilku innych krajach, na zasadzie eksperymentu, badania rozwoju społecznego na poziomie lokalnym przy pomocy metodologii HDI.
Organizatorami badania było ówczesne Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz Szkoła Główna Handlowa. Opracowano zmodyfikowaną w tym celu metodologię, przyjęto nieco inne, niż w systemie HDI, subindeksy. Poziom lokalny to w tym przypadku województwa i powiaty.
Subindeksy w LHDI to: 1. Wskaźnik Zdrowia (przeciętne trwanie życia i zagregowany współczynnik zgonów), 2. Wskaźnik Edukacji (wskaźnik edukacji przedszkolnej i wskaźnik wyników egzaminu gimnazjalnego w części matematyczno-przyrodniczej) oraz 3. Wskaźnik Zamożności.
Według wyników badań, na podstawie danych z 2010 r. pierwsze miejsce pod względem rozwoju społecznego (LHDI) zajęło woj. mazowieckie (60,21) ostatnie zaś woj. świętokrzyskie (36,78).
W podziale na subindeksy, pod względem wskaźnika zdrowia pierwsze miejsce zajęło woj. podkarpackie (72,28), a ostatnie łódzkie (31,48).
Jeśłi chodzi o wskaźnik edukacji, to pierwsze było woj. mazowieckie (61,68), a ostatnie świętokrzyskie (39,18).
Wreszcie, pod względem wskaźnika zamożności pierwsze miejsce zdobyło woj. mazowieckie (60,84) a ostatnie woj. podlaskie (25,67). Warto zwrócić uwagę nie tylko na lokaty ale także na istotne rozpiętości między wartościami indeksów między województwami.
Jeśli chodzi o LHDI w układzie powiatowym, to pierwsze miejsce zdobyła Warszawa (87,63), a na kolejnych miejscach ulokowały się powiaty piaseczyński i pruszkowski. Na ostatnim miejscu był powiat suwalski (17,24). Rozpiętości są jak widać ogromne. Ostatnia dziesiątka powiatów uzyskała indeksy rzędu 17-23.
Wieś zostaje w tyle
Główne konkluzje jakie formułuje Raport UNDP to przede wszystkim wskazanie, że najwyższy poziom LHDI występuje w metropoliach i dużych miastach oraz na obszarach wokół nich. Najniższy poziom rozwoju społecznego jest zaś w powiatach o charakterze wiejskim.
Poziom rozwoju społecznego zależy nie tylko od dochodu i zamożności ale także od kapitału ludzkiego, a zwłaszcza od poziomu edukacji . Także stan zdrowia jest wyraźnie zróżnicowany terytorialnie.
Rozwinięte konkluzje znajdują się w raporcie i zachęcam do jego ponownej lektury. Indeks i pełny raport światowy można znaleźć na stronie: www.hdr.undp.org/en/data.